Олон улсын ажиглагчид ашигт малтмал, нөөц баялгийнхаа хүчээр хөл дээрээ өндийж байгаа Монгол улсын зүг хараагаа чиглүүлжээ. Тэд Монгол улсын эдийн засаг, хэтийн төлөв, хөгжлийн талаар ам уралдуулж буй. Гэхдээ Ази тивд дөнгөж мэндлээд байгаа барын зулзага цаашид бар болох уу аль эсвэл барын зулзага бага дээрээ даруулж, түүний оронд Ази дахь Африк болон хувирах уу гэдэг асуудалд өөр өөрийн өнцгөөс тайлбар хийж эхэлжээ. Үнэхээр Монгол улсын өнөөгийн нийгэм, эдийн засгийн байдал Монгол улсыг мандан бадрах хөгжил рүү юу аль эсвэл мөхөл рүү хөтлөөд байна уу гэдэг нь тогоон дотроо буй бидэнд тодорхой бус. Учир нь улстөрчид хийгээд эдийн засгийн чиглэлээр ажилладаг эрдэмтэд, судлаачид хэлэхдээ “Монгол улс уул уурхайн баялагаараа хөл дээрээ босож ойрын жилүүдэд Араб шиг болно. Ард иргэдээ тайван байцгаа, Үүний баталгаа болгож эх орны хишгээс та нар 21 мянган төгрөг хүртэж байна, Цаашид энэ тоо өсөх болно” хэмээдэг. Үнэхээр эх орны хишгээр өнөө маргаашийг өнгөрүүлж өрх гэрийн гол орлогоо болгодог хэсэг бүлэг хүмүүс бий. Гэхдээ үнийг өсөлт бий болгож нийгмийг талцуулж байгаа эл 21 мянган төгрөгийн ашиг Монголчууд бидэнд хэрхэн “наалдав” гэдгийг бодож үзэх л хэрэгтэй. Энэ мэтээр Монгол улс уул уурхайн ашгийг хүртэж  хөл дээрээ “БОСОЖ” байна. Харин хөндлөнгийн ажиглагчдад бол Монгол улсын ирээдүй хийгээд уул уурхайн баялагаас хөл дээрэ босч байгаа хүмүүсийн тэнгэр газар шиг ялгаа алган дээрээ тавьсан мэт илхэн харагдаж байна. Тухайлбал, Монголчуудын хойт хөрш буюу ОХУ-ын улс төр судлаач Владимир Родионов Монгол улсын талаар ямар дүгнэлт хийснийг сонирхоё. Тэрээр “Нэгдүгээрт, Монгол нь Азийн бусад  “бар” болон  “луу”-наас ялгагдах гол ялгаа нь далайд гарцгүй орон юм. Энэ нь юу өгүүлж байна вэ гэвэл, тэд хөрш орнууд болох Орос, Хятад хоёртой худалдаа хийх юм уу, аль эсвэл бусад орнуудын зах зээл рүү транзитаар гарна гэсэн үг. Хоёрдугаарт, Монгол улс нь нийгэм, эдийн засгийн тэс өөр байдалд байснаа зах зээлийн эдийн засагт хөл тавьсан. Монголын эдийн засаг олон арван жилийн турш ЗСБНХУ-ын эдийн засаг, худалдаа, зөвлөлтийн төсвийн нөлөөн дор байсан юм.  Энд зөвлөлтийн нийгмийн идэвхитэй бодлогын загвар, бүх нийтийн заавал мөрдөх тэтгэвэр, тэтгэмжийн  систем үйлчилж байсан. Энэ бүгд нуран унахад тус улс ангалын ирмэгт тулсан. Хүн ам нь ч ийм өөрчлөлтөнд бэлэн бус байсан юм. Зүүн болон Зүүн-Өмнөд Азийн орнуудын нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн  эхлэлийн түвшин    доогуур байсан бөгөөд зах зээлийн шилжилтийн эхний үед хүмүүст алдах юм байгаагүй нь амжилтын үндэс болсон. Гэсэн ч сүүлийн үед улстөрчид хүн арддаа байгалийн баялагийг олборлосон ашгаасаа хэмжээлэшгүй их ашиг  амлаад нилээд хэдэн жил болж байна. Гэхдээ Монголын хамгийн их ирээдүйтэй уурхай болох Оюу-Толгой, Таван Толгойн аль алинийх нь олборлолт эхлээгүй байна. Тиймээс өмнөх сонгуулиар амласан 2,5 сая төгрөгийг Монголын иргэд аваагүй бөгөөд Хүний хөгжлийн сангийн төдийлөн их биш мөнгө нь мөнгөний ханшинд муугаар нөлөөлөж байна. Тиймээс бараа таваарын үнэ хүмүүсийн бодит орлого өсөхөөс хамаагүй өмнө түрүүлж өсч байна. Энэ нь  хүн амын эдийн засгийн идэвхитэй байдалд биш, харин хүмүүсийн дургүйцлийг төрүүлж  байна. Харин Хятад бол Монголын байгалийн нөөцийн гол хөнөөгч нь. Тэд зөвхөн буцааж бараа бүтэгдэхүүн болгон нийлүүлдэг түүхий эдэд л сонирхолтой. Түүнчлэн Монгол улсад сонгууль нээлттэй явагддаг бөгөөд олон улс төрчдийн хувь заяа хүн амын шийдвэрээс шалтгаалдаг. Ингэхдээ  сонгогчдыг хахуульдах үзэгдэл  илт явагдаг аж. Улстөрийн хөтөлбөрүүд  нь популист шинжтэй байдаг. Эдгээр хөтөлбөрүүд, макро эдийн засгийн өндөр үзүүлэлтүүд, ДНБ өсөлт  энэ бүгд нь Монгол улсыг  90-ээд  оны эцэст орсон нүхнээс гаргаж чадахгүй байгаа юм. Хөдөлмөрийн чадвартай 100 мянга гаруй хүн ажилгүй байна.100 мянга гаруй хүн ядуугийн туйлд байна. Ингэхдээ янз бүрийн давхаргын хүмүүс бөөр бөөрөөрөө нийлэн амьдарцгааж байна. Энэ нь нөхцөл  байдлыг түгшээж байна. 2008 онд гарсан олон түмний  үймээн 2012 оны Улсын их хурлын сонгуулийн өмнө давтагдахгүй гэхийн аргагүй юм” хэмээжээ. Түүний энэ дүгнэлтийг бусад судлаачид хүлээн зөвгөөрч байгаа хэдий ч Азийн бусад орнууд хийгээд АНУ, Канад, Хятад зураг том гүрнүүдийн хувьд Монгол руу НУЛИМЖ байгаа гэжээ. Энэ нь мөн л уул уурхайтай холбоотой. Хятадууд Монголоос экпортлож буй нүүрсний үнийг өсгөхгүйн тулд дотооддоо зохиомолоор ханш унагаах улмаар дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнийг өсгөхгүй байх бодлого явуулж байгаа ч Монголын хар алтыг аль болох хямдаар үнэлж харин Австралиас нүүрс авахдаа гуч дахин илүү үнээр авдаг. Энэ нь Монгол руу нулимж Монгол төрийн түшээдийг мөнгөөр зодож дэвсэлж байгаа хэрэг мөн гэсэн дүгнэлтийг гаргасан байна. Харин Канадуудын тухайд Монгол түшээдийг худалдан авч дэлхийд байхгүй жишгээр Монгол улсын Засгийн газартай гэрээ хийсэн хэмээж буй. Энэ мэтээр Монгол руу нулимж байгаа харийнхны тухай орос ах нар ам булаалдан ярьж байгаа ч хамгийн сонирхолтой нь тэд өөрсдөө ч бас Монголын уул уулхайн салбар руу өнгийж Монголыг бусдын адил нулимахаар зэхэж байгаа юм. Ж. Хулан