Өнгөрсөн долоо хоногт Монголчуудын анхаарлыг татсан гол асуудал нь шашны байгууллагад өрнөсөн үйл явдал байлаа. Монголын бурхан шашинтны тэргүүн Д.Чойжамц хамба ”Дэмчиг бурхан” буюу IX Богд Жавзүндамбыг Монголын шашны тэргүүнээр өргөмжлөн залав. Үүнтэй зэрэгцэн Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам Монголд айлчилсан нь аливаа зүйлд автамтгай, туйлшрал ихтэй Монголчуудын хувьд гал дээр хийсэн тос мэт дүрэлзэж шашинд итгэх итгэлийг нь лавшруулсан гэхэд болно. Далай ламыг тосч барааг нь харж сэтгэлээ ариусган, адис авахыг хүссэн сүсэгтнүүд Чингис хаан олон улсын нисэх буудлын гадаа шавж, зарим нь Далай ламыг хар теньтэй машинд суун хотын төв рүү явах хүртэл нь сунаж мөргөн олныг гайхшруулсан. Гэтэл өчигдөр орой 21:10 цагт Дээрхийн Гэгээн XIV Далай ламыг Монголд хөл тавьсан цагаас эхлэн нэгэн асуудал үүссэн нь Буян-Ухаа цогцолбортой холбоотой асуудал байв. Тодруулбал, Далай ламд “харшил”-тай болсон Хятадууд өөрсдийнхөө барьж өгсөн спорт цогцолборт Дээрхийн гэгээн XIV Далай лам хөл тавих эрхгүй хэмээн эсэргүүцсэн гэнэ. Тиймээс зохион байгуулагчид нь Лам хувраг, сүсэгтэн олонд зориулсан “Шүтэн барилдлагын магтаал”, “Мөрийн гурван эрхэм” номын айлтгалыг Монгол бөхийн өргөөнд хийхээр төлөвлөсөн гэх “бор шувуу”-д нисэлдэж эхлэв. Тэгэхээр хэдхэн хоногийн өмнө хэвлэлийн хуудсыг чимж байсан Монгол улс Хятадаас хамааралтай 20 орныг тэргүүлсэн гэх мэдээлэл үнэн болж таарах нь. Хэрэв тийм биш бол Далай ламыг Буянт-Ухаа цогцолборт оруулах эсэхийг Хятадууд биш Монголчууд бид өөрсдөө мэддэг баймаар. Түүнчлэн айлчлан ирж байгаа хүнийнхээ хаа гишгэхийг Хятадуудаар заалгаж хэл ам гарган, шившиг болох бус дошин дээрээ эзэн, довон дээрээ хаан баймаар юм. Үүнтэй холбогдуулан хэд хоногийн өмнө гарсан мэдээллийг эргэн сөхье. Саяхан “Maplecroft” байгууллагаас “Интеграцийн шинэ гүрнүүдийн тайлан” гаргаж “Хятадын интеграцийн индекс 2012” газрын зургийг хэвлэжээ. Дэлхийн газрын зураг дахь орнуудыг Хятадаас хамааралтай эсэхээр нь хамгийн их, их, дунд, бага, эрсдэлгүй хэмээн таван төвшинд эрэмбэлхэд хамгийн их эрсдэлтэй 20 орныг Хонконг, Монгол тэргүүлж, Тажикстан, Лаос, Па пуа, Шинэ Гвиней, Чили, Син гапур, Казахстан, Макао удаалсан байдаг. Уг тайланд “Хятадын эдийн засгийн огцом өсөлтийн явцад цэцэглэн хөгжсөн Хонконг, Монгол зэрэг орон нь тус улсын эдийн засаг хямрах үед ч хамгийн ихээр нөлөөнд автах эрсдэлтэйд тооцогдож байна” хэмээн дурдьсан нь Монголчууд бидэнд нэгийг бодогдуулж хоёрыг өгүүлэхгүй байна гэж үү. Монгол улсын хувьд Хятад улс нь худалдааны том түнш төдийгүй өнгөрсөн 20 жилд гадаадын хөрөнгө оруулалтынх нь 51 хувийг бүрдүүлсэн байна. Түүгээр зогсохгүй 2009 онд ДНБ-ийхээ 69 хувийг Хятад руу экспортолсон байна хэмээн Хятадын “хараат” Монголын эдийн засгийн асуудлыг хөнджээ. БУЯНТ-УХАА цогцолбор хийгээд БУЯНТ-УХАА хэнийх вэ? Хоёр улсын хооронд “хов хутгасан” Буянт-Ухаа хэмээх спорт цогцолбор БНХАУ-ын буцалтгүй тусламжаар баригдаж Монгол улсын өмч болсон байгууламж. Ойролцоогоор 25,5 тэрбум төгрөгийн өртөгтэй энэ барилгыг Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж улсын төсөвт үйлдвэрийн газар болгосон юм. Тодруулбал, Хятадууд эл барилгын бүх хөрөнгө зардлыг нь гаргаж бариад Монголд “бэлэглэсэн” юм. Тэгэхээр Буян-Ухаа спорт цогцолбор Монгол улсын өмч. Харин эл цогцолборыг барьсан БУян-Ухаа хэмээн нэрийдсэн газар нь мөн л Монгол улсын өмч хөрөнгө. Уг нь Монгол улсад суугаа гадаадын элчингүүдийн хашааг давбал тухайн улсын хилийн зөрчиж байгаатай ялгаагүй. Тэгэхээр Буянт-Ухаад Хятад элчин ч байхгүй, Хятадын газар байхгүй. Тиймээс Монгол улсын газар шороон дээр баригдсан Монгол улсын өмчид хэн нэвтрэх, хэн нэвтэрч болохгүйг гадаадын хэнбугайгаар ч заалгахгүй Монголчууд бид өөрсдөө мэднэ. ДАЛАЙ ЛАМ гэж хэн бэ? Далай ламыг ирэх сургаар Шарын шашины тэргүүн үү, аль эсвэл Түвдийн шашны тэргүүн үү гэсэн хоёр асуултыг хүн бүхэн асуух болов. Тэгвэл Далай лам өрнөдийн орнуудаас гаралтай Дээрхийн гэгээн хэмээх тодотголтой нь Түвдийн сэтгэгч Богд Зонхавын үүсгэсэн Бурханы шашны гэлүгва ёсын (шарын шашны) тэргүүн юм. 1578 онд Түмэдийн Алтан хан Төвдийн гэлүгва ёсын гуравдугаар тэргүүн Содномжамцтай Хөхнуурт уулзаж, түүнд "Далай лам" хэмээх нэрийг анх өргөмжилжээ. Түүнээс хойш Далай лам тэргүүтэй гэлүгвийн ёс бусад урсгалуудаас илүү зонхилон дэлгэрсэн бөгөөд Далай лам нь Төвд болон Монголчуудын дунд амьд Бурхан хэмээн дээдлэгдсээр дөрвөн зуун жил илүү болж буй юм. Одоогийн буюу XIV Далай лам нь Данзанжамц нэртэй бөгөөд 1959 оноос хойш Энэтхэг улсын Дарамсала хотод амьдарч байгаа юм. Ж.Хулан