“Дүүрэн хишиг нь дэлгэрсэн малаан нэг бөөцийлөх, Дөрвөн хананы дундах биднийгээ нэг бөөцийлөх малчид...” гэх Ц.Чимиддорж найрагчийн шүлгээр монгол малчны өвөрмөц сэтгэлгээ, ахуй амьдралын дүр төрх хэнд ч бууна. Сүүлийн 20-оод жилд тэдний орчин, ахуй амьдрал их өөрчлөгдсөн. Цоожгүй гэр гэж хөдөө алга болсон,  цуургагүй сэтгэлтэй малчин ч гэж ийм нийгэмд яаж байхав.

.

Өнөөдөр нэг мянгат малчин 5-6 өрх айлыг хажуудаа дагуулж үүнд хамаарах ам бүл өрхийн амьжиргааг дааж цалин өгч малжуулж байна. Малчин бүр гаднаа нэг портертой хотод гараашт нэг гангарааны машинтай болсон ч гэж ярьж байна. Бүр тартагтаа тулчаагүй бол хэдэн хүүхдээ хотод сургуульд илгээчихэж байна. Малчид дажгүй л байна гэж хотынхон дүгнэж сууна. Нүүдэлчин уламжлалаар малаа дагаж амаа тостохын буян их гэж ярьдаг. Харин хүүхдээ сургууль номын мөр хөөлгөхийн тулд намраас хаварт сумын төвд хүүхдээ орхих болдог нь хэвээр. Одоо цагт дотуур байранд нийтийн амьдралд хүүхдээ бүлтэгнүүлж орхих дэмий гэж үзнэ. Ингээд хүүхдээ бараадаж сумаа тойроод нутаглах, нэг бол гэр барьж хэн нэгнээ сумын төвд өвөлжүүлэх зэргээр малчид төв газар суурин амьдрал руу улам ойртож, отор бэлчээр хоёроосоо жил жилээр холдож байна гэж сумын идэвхтэн хуучиллаа.

.

Энэ үнэн байх. Миний мэдэх олон айл хүүхдээ сургах гэж ээж аавыгаа ах дүүгээ хотод суурьшуулж хашаа байшин худалдаж авсан байдаг. Боловсролыг хуучны манан хөөрөг ханш соруултай гаанснаас илүү үнэлдэг болсон шинэ цагийн малчны сэтгэлгээ энэ юм. Хар багаас нь сум суурин бараадуулчихсан үр хүүхэд нь өсч өндийгөөд нутаг нугаасаа улам холдоно гэдгийг ч бас мэдэж л байдаг байх. Хэдэн хүүхэд нь хот руу талийгаад өгөхөд хорин жилийн дараа хэдэн малаа эс тооцвол ямар нийгмийн хамгаалал тэтгэлэг тэтгэмжтэй үлдэх вэ гэдгийг тэд тооцож байгаа юм болов уу даа.

.

Манай улсын 340 мянга гаруй малчны 25000 мянга буюу 6 хувь нь НД-ын шимтгэл төлж байна. Мөн 45.6 мянган малчин өндөр насны, 9.5 мянган малчин хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний тэттгэвэр авч байгаа. Эдгээр тэтгэвэр тэтгэлэг авч байгаа малчид бүгд мянгат малчин биш бас шинэ цагийн нийгмийн даатгал төлөгч биш. Ихэнх нь хуучны социализмийн үеэс шимтгэл төлсөн буюу тухайн үеийнхээ нэгдэл САА- д ажиллаж байсан хөдөлмөрч угшилтай хүмүүс.

.

Малчдын тэтгэвэр тойрсон багцад тусах бас нэг тоо судалгаа байгааг нэмж дурдвал манай улс 2013 оны байдлаар 145 мянга 229 малчин өрхтэй ба улсын хэмжээгээр ядуурлын түвшин 27.4 хувь байгаа бол малчдынх 34.4 хувь гэж байна. Хөдөөд хөндий дүүрэн портер, бонго харагдавч цаанаа нь амьжиргаа тийм сайн биш гэж байна.

.

2013 онд 3.2 мянган малчин шинээр тэтгэвэр тогтоолгожээ. Энэ нь тогтмол цалин байнгын орлогогүй малчдын хувьд бол чанга атгахаар өсөлт гэнэ. Хөдөө малчин байх, нэг бол хотод хоргонд байхаас үл хамаарч монгол улсын иргэн хэн байлаа ч нийгмийн халамж үйлчилгээг төрөөс нэг мөр адилхан хүртэх учиртай. Энэ талаас нь харвал нүүдэлчин удмаа дагаж галаа манаснаасаа болж нийгмийн даатгал ирээдүйн баталгаанаас гээгдэж байгаа хүмүүс бол малчид болж таарч байна. Бэлэн мөнгөөр малаа өгчихөөд сая төгрөг хэтэвчиндээ хийчихвэл хүнтэй дуугарахгүй маадгар болдог малчид цалингийн бид шиг сар бүр 50 мянган төгрөг бариад сумын төв рүү даатгалын байцаагч руу шогшоод байх нь юу л бол. Энэ нь малчдын хувьд сурахад хол хэвшил болно. Харин улиралдаа нэг хүнсээ бөөндөхдөө нийгмийн даатгалын шимтгэлээ төлчихөөд бай гэвэл нэлээдгүй хэсэг нь толгой дохино.

.

Малчдын тоо жил бүр 5-7 хувиар буурч байгаа тухай судалгаа гарсан байгаа. Сүүлийн гурван жилийн дүнгээр нь авч үзэх юм бол 17 хувиар буурч байгаа гэсэн статистик байна. Ган гачиг зуд турханд малаа барж шантрахаас гадна,  уул уурхай тэлж бэлчээрийн талбай нь хомсдсон зэрэг мал аж ахуйгаас бултах олон сөрөг нөхцөл хөдөөд бий болоод байгааг бүх дарга нар мэддэг, учирлаж хэлдэг. Одоо  үлдсэн хэдэн малчнаа насны хойморт малын захад гундаахгүйн тулд тэдний нийгмийн даатгалд хамрагдах таатай нөхцлийг бий болгоход төр тогтож ярих ёстой.

.

Их хурлын гишүүн Д.Оюунхорол, Л.Энх-Амгалан нарын гишүүд мал аж ахуй эрхлэгчдийг дэмжих зорилгоор Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай, Малчны тэтгэврийн даатгалын шимтгэлийг нөхөн төлүүлэх тухай хуулийн төслийг санаачлан боловсруулж УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Хуулийн үндсэн үзэл санаа нь малчид шимтгэлээ тодорхой хугацаанд бөөнөөр болон нөхөн төлөх боломжтой болох, малчнаар ажилласан нэг жилийг 1 жил 6 сараар нэмэгдүүлэн тооцох, малчдын тэтгэвэрт гарах насыг урагшлуулах зэрэг хөнгөлөлт заалтуудыг тусгажээ. Энэ хууль батлагдвал хөдөөнөөс хот руу хөврөх их нүүдэл багасна гэж хууль санаачлагчид хэлсэн байсан. Тийм их нөлөө үзүүлбэл сайн л хэрэг. Юутай ч малын захад насаа барсан болохоор даатгал тэтгэвэр гэж байхгүй гэх буурал өвгөдийн үг салхитай хамт уул даваад явчихаагүй төрийн танхимд ороод ирсэн нь сайшаалтай.

.

Урт үст, цар ихт найрагчийн онож магтсан “Өөнтөгч хорвоод гомдвол хуураа татаж тайтгарч, Өөрөө өөртэйгөө ярьж орчлонгийн ээдрээг тайлах” малчид маань насны хойморт ам тостох малтайгаас гадна  тогтоолгосон  тэтгэвэртэй, тоолох  хэдэн бор юмтай байх ёстой. Энэ засгийн үед үлгэр жишээ тохижилт хөгжилтэй сум аймаг үржиж олон болно гэсэн. Гэхдээ малчдаа мартвал монголоо алдана.

.

Пүрэвжавын Баярхүү /тоймч/