Давхар дээл гэдэг Ерөнхийлөгчийн томъёoллоор бий болсон. Энэ хэллэг төрийн түшээд давхар эрх мэдэл эдэлж тэр хэрээр төрийн ажлын эрэмбэ дараа, үүрэг хариуцлага алдагдан эцэстээ засаглалын хямралд хүргэхүйц төвшинд хүрснийг илтгэсэн гэх ойлголт хүн бүхэнд төрүүлнэ. Үндсэн хуулинд байсан засаглалын үүрэг функцийг нарийн тодорхойлсон зүйл заалтуудаас 7-г нь сугалж аваад тайрчихсан болохоор эцэг хууль доголдож улс төрийн нам засгийн эрхэнд гарсан тохиолдолд эрх мэдлийг дангаар эзэмших үүд хаалгыг нээсэн юм. Гэхдээ давхар дээлийн томъёолол эрт дээрээс эхтэй.

.     

1992 оны Үндсэн хуулиар “УИХ-ын гишүүн нь хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах бусад ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй” гэж 29.1-д зааж УИХ, Засгийн газрын үүрэг функтийг тодрохойлсон. Харамсалтай нь мөн оны долдугаар сард батлагдсан УИХ-ын тухай хуульд “УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр томилогдвол гишүүнийхээ бүрэн эрхийг хэвээр хадгална. Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд байх УИХ-ын гишүүний тоо Засгийн газрын нийт гишүүний гуравны нэгээс хэтэрч болохгүй” гэсэн заалт оруулж өгөв. Энэ нь засаглалын хямралын эхний харангыг дэлдсэн юм. Дараа жил нь Засгийн газрын тухай хуулийг батлахдаа “Үндсэн хуулийн 39 дүгээр зүйлд заасан ёсоор Засгийн газар Ерөнхий сайд, гишүүдээс бүрдэнэ. УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнээр томилогдвол гишүүнийхээ бүрэн эрхийг хэвээр хадгална” гэж орууллаа.

.

Ингээд л Үндсэн хуульд заасан язгуур санаа бүдгэрч эхэлсэн юм. Асуудал дордуулсан долоон заалтаас өмнө ургаж гарсан нь эндээс харагдаж байгаа биз. Үе үеийн эрх баригчид Үндсэн хуулийн хүрээнд бус өөрийнхөө ашиг сонирхлыг Үндсэн хуульд тулган хүлээлгэх замаар асуудалд хандаж байсан нь энэ баримтуудаас ойлгогдоно.

.

1996 оноос Үндсэн хуульд засаглал сонирхлоо тулган хүлээлгэж байгааг гярхай ажигласан иргэн Д.Лхамжав эсэргүүцсэн өргөдөл өгснийг Цэц хүлээн авснаар УИХ анхны ялагдлаа хүлээсэн юм. Гэсэн ч удалгүй УИХ гуравны хоёрын саналаар Цэцийн дүгнэлтийг хүлээн авсангүй. Засаглалд олонхи байх нь Үндсэн хуулийн манаач Цэцээс дээгүүр байдгийг харуулж чадлаа.

.

Цэц үүнээс хойш удаа дараа ялагдсаар ирсэн байдаг юм. Иргэний гомдол дээр үндэслэгдсэн давхар дээл тайлах өргөдлүүд удаа дараалан Цэц дээр унах нь ерийн явдал болсон юм.  2000 оны арваннэгдүгээр сард эцэг хуулиа хамгаалсан Монгол Улсын иргэн С.Нарангэрэл нарын гомдлоор УИХ-ын 1999 оны 12 дугаар сарын 24-нд баталсан Үндсэн хуульд оруулсан нэмэлт, өөрчлөлт нь Үндсэн хууль зөрчсөн гэсэн өргөдөл гаргав. Цэц хүлээн зөвшөөрөв. УИХ аанай л хүлээн авсангүй. Тэр ч байтугай дордуулсан долоон өөрчлөлтийг Үндсэн хуульд хийж Цэцийг дуугарах ч эрхгүй болгосон юм. Цэц, УИХ-ын хооронд дайн ийнхүү дууслаа. Харин засаглал эргэлт буцалтгүй хямарч эхэлсэн. Хууль тогтоогчид нь хариуцлага хүлээхээ больж Засгийн газарт таалагдсан бүхнийг олонхиороо хүч түрэн шийдэх болсон юм.

.

Ерөнхийлөгч засаглалын эл хямралыг шийдэхийн тулд Засгийн газрын болон УИХ-ын хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах тухай хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт оруулах хуулийн төслүүдийг УИХ-д өргөн мэдүүлсэн. Бас л бөөн асуудал дагуулаад байна. Хууль батлах нь зүйтэй гэж тохиролцоод байгаа ч хэдийнээс яаж хэрэгжүүлэх хэрэгтэй вэ гэдэг дээр маргалдаад байгаа юм шиг олон нийтэд ойлгогдож байгаа ч хэрэг дээрээ тийм биш юм. Үндсэн хуулийг өөрчилж Засгийн газрын гишүүн УИХ-ын гишүүн байж болно гэсэн заалтаа авч хаяхгүйгээр Цэцийн босгыг давж чадахгүй л болов уу. Цаг хугацаан дээрээ маргалдаж байгаа аль ч талд Цэц ашигтай хувилбарын шийдийг гаргаж чадна. Учир нь эцэг хуульд УИХ-ын “засаглалын хямралыг” өдүүлсэн долоон зүйлийн нэмэлт өөрчлөлт хүчин төгөлдөр хэвээрээ байгаа шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд, УИХ-ын халаасанд амь тавьж буй нь Эцэг хууль болчихоод цөөнгүй жилийн нүүрийг үзэж байна. Цэцийн дээр мөнх тэнгэр оршино хэмээдэг нь дэмий лоозон юм. Аль хэдийн эцэг хууль улс төрийн хоёр том хүчний тоглоомын наадгай болсон. УИХ-д хэн гуравны хоёрыг эзэмшиж байна тэр бүхнийг өөрчилж чадна. Лонх олсон нь тэд болж бирд Үндсэн хууль болж чөтгөрийн аль ч санааг гүйцэлдүүлэхэд бэлэн байх болно.

.

Н.Бадамжав