Аугаа сэтгэгч А.Эйнштэйн нэгэнтээ “Буддын шашин бол шинжлэх ухаанд хамгийн ойр шашин” хэмээн хэлсэн гэдэг. Хүн төрөлхтөн зөвхөн өөрөөсөө гэгээрлийг хайх ёстойг сургаж бурхан гэж огтоос байдаггүй хүн та гэгээрэлд хүрэх аваас өөрөө бурхан хэмээн айлдсан Сиддхартагийн сургааль 2500 гаруй жилийн урт удаан хөгжлийнхөө туршид хэдэнтээ гуйвсаар иржээ. Тухайн үедээ хинду шашин болон хүн амаа кастын системээр ялгаж дарангуйлдаг байсан Энэтхэгт түүний үзэл санаа асар хурдан түгэн тархсан байдаг.
.
Бурхан багшийн сургааль энгийн нэгэнд ойлгоход төвөгтэй ид шидтэй зүйл мэт санагдаж олон нийт ид шидийн эрэлд хатжээ. Бурхны шавь нараас тусламж гуйх болов. Хариуд нь мэдээж өргөл барьц өргөнө. Хөдөлмөр эрхлэхгүйгээр ашиг орлого олоход улайрсан авилгалч лам нарын бүхэл бүтэн арми ингэж бий болсон юм. Аюул зовлон, гай гамшиг, өвчин зүдгүүрээс авран хэлтлэх маань мэгзэм, судар ном, мэргэ төлөг зохиогдох болов. Буддагийн хэлсэн сургааль ор үндсээрээ гажуудлаа. Эхнэр хүүхэд, эцэг эхээсээ ангижирч ертөнцийн хэрэг явдлыг тунгаан бясалгаж үнэнийг олсноор хүн төрөлхтнийг мунхагийн харанхуйгаас гаргах учиртай ариун сургаалийг дэргэдийн шавь нар нь салхинд хийсгэж орхив. Мэдээж шавь болгон нь муу байсангүй. Багшийн сургаалийн гажуудлыг засч залруулах гэж шашны хэд хэдэн реформыг хийсэн авч аанай л амжилтад хүрсэнгүй. Ямартай ч Зонховагийн үүсгэсэн шашны реформоор лам нарыг эхнэр авах, өргөл барьцад шунахыг хориглолоо. Энгийн жирийн хүмүүст бурхны сургаалийг илүү хялбар ойлгох “Бодь мөрийн зэрэг” зохиолоо туурвив. Зонховагийн шинэчлэлт ямартай ч жишиг тогтоож чадсан болов уу.
.
Харин Монгол, Төвд хоёр л энэ шинэчлэлтийг улам гажуудуулж юу ч үгүй холион бантан болгож чадсан гэлтэй. XX зууны эхэн үе гэхэд Монголын насанд хүрсэн эрчүүдийн талаас илүү хувь нь лам болж жалга болгонд шахуу сүм хийд баригдаж ямар ч нүгэл хилэнц хийсэн өргөл барьц сайн өргөвөл арван цагаан буяныхаа замаар орно гэсэн мухар сүсэг нийтээр хавтгайрав. Зуд болоход нохой зоолно гэгчээр улс гэр уруудан доройтож, хүн зон ядуурч, зовох тусам шар малгайтан лам нарын хэтэвч түнтийх болов. Олон ч мэргэн сартваахь нар энэ үзэгдлийн эсрэг тэмцсэн боловч тэр дорхноо л хүчин мөхөсдөж мухардалд орж байлаа. Харин Төвд, Монголоос бусад азийн орнуудад буддын шашин жинхэнэ утгаараа цэцэглэн хөгжиж байсан нь олон олон ном, зохиолд тэмдэглэгдсэн байдаг. Шашны дампуурлыг коммунистууд багалзуурдан хөнөөсөн 70 жил өвгөдийн цус, нулимс дундуур Монголыг чирч гулдарсаар авч гарлаа.
.
1990 оны хувьсгалаар шашин сэргэв. Одоо л дампууралгүй, шашингүй үзлийн доор хүмүүжсэн нийгэмд Будда бурхны шашин жинхэнэ утгаараа хөгжинө гэж найдав. Харамсалтай нь ийм зүйл болсонгүй. Улам бүр прагматик, мухар сүсэгийн “симбол” болон шашин эргэж ирлээ. Лам нар бусдыг харааж ерөөж, хувь заяаг нь төлөгдөж өргөл барьцаар засч залруулна. Хулгай хийсэн, хүн айлгаж ичээсэн, мөнгө төгрөг луйвардсан этгээдүүд луйврын мөнгөөрөө нүглээ цайруулах болов. Лам нар баяжин жийп унан тансаглаж, сургааль зөрчин эхнэр авч хүүхэнтэй зугаалж, орой үдшийн цагаар пиво, архи зооглоцгооно. Караокед ч унзад хоолойтой шаггүй дуучин гэдгээ батлан хүүхнүүдийг татна. Шашны тухай ийм л ойлголттой болов. Шашны номоо үнэн зөв уншиж байгаа эсэхийг хэн ч мэдэхгүй. Ална ч гээд байна уу, аварна ч гээд байгаа юм уу бүү мэд. Ийм л шашны дарангуйлал, мухар сүсэг өнөөдрийн Монголыг ёстой сэнсрүүлж байна. Дээрээс нь бөө ламын аль нь мэдэгдэхгүй нөхдүүд жалга болгоноос шахуу тодордог болж. Авилгалынх нь хэмжээ бүр ч тодорхой 10-20 сая төгрөг. Хувцас хэрэглэл, идээ будаа, архи дарсных нь үнэ багтдаг гэнэ. Онгод дуудаж бөө болоод дараа нь бурхны ном сургааль, тарни шившлэгээр зам мөрийг нь засч суух юм. Шашны сургааль хэрхэн гажууддагийн сонгодог жишээг зурхайч лам нар гаргууд үзүүлж байна. Сар шинэ болно оо. Хэдэн хэсэг талцаад маргалдаж гарна. Аль нь ч зөв аль нь бурууг хэн ч эс мэднэ. Өнөөхөөрөө далимдуулаад тус бүрнээ цаг тооны бичиг гаргаад л ашиг орлогыг ёстой хүүлж өгнө. Үнэхээр энэ чинь үнэнд хүрэх бурхан Буддагийн номлол мөн гэж үү. Христчүүд өнчин ядуусыг өргөж тэтгэж, өглөг хандив өргөж байхад буддын лам нар эсрэгээр нь сүсэгтэн олноос өргөл хандив нэрээр дээрэм хийж суух.
.
Аймаг болгон бурхан багшийн сэрэг дүр, өч төчнөөн суваргыг хэдэн тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр босгож байна. Ядахнаа цөөхөн ч гэсэн айл өрхийг гэр сууцтай, ажил төрөлтэй болгосон бол бусдыг энэрэхүйн бурхны сургаальд нийцэхсэн. Сүүлдээ бүр улсын төсвөөс 500 саяар нь хөрөнгө босгож сүм барьж байгуулдаг боллоо. Энэ ч арай хэтэрнэ ээ. Төр нь шашнаа хүндэтгэнэ гэснээс биш татвар төлөгчдийн мөнгөөр шашны үйл ажиллагааг санхүүжүүлнэ гэж заагаагүй байлтай.
.
Өнөөгийн лам нарыг ажиглаж суухад өмнөх нийгмийн хатуу чанга бодлого тэдний биологийн хэрэгцээнд таатайгаар нөлөөлөө юу гэх нүгэлт бодол тархинд эргэлдэх юм. Тэд гэр бүлтэй. Үр хүүхэдтэй. Өмссөн хувцсыг нь эс тооцвол хар хүнээс ялгаагүй хүмүүс. Энэ талаар “Монголын нэгэн хамба лам бяцхан охин дагуулж ирээд өөрийнхөө хүүхэд гэж танилцуулахад эвгүй байдалд орсон” хэмээн Далай лам дурссан байдаг. Энэ мэт хуваргуудад хандан “Хэрэв сахил санваараа дагахгүй юм бол орхимжоо тайл л даа” гэж дээрхийн гэгээнтэн хатуухан хэлж ч байжээ. Лам хуваргуудын хийж болохгүй хориг цээрт эхнэр авах үйлдэл хориотой байдаг бол үүнийг зөрчих нь манайд энгийн үзэгдэл. Зөвхөн Монголын бурханы шашинтны төв Гандантэгчинлэн хийд өдгөө 800 гаруй ламтай. Тэднээс ахмадууд нь буюу 1990 онооос өмнөх лам хуваргууд гэр бүлтэй гэсэн болхи статистик бий. Харин дурдсан оноос хойшхи нь ганц бие юм байлгүй. Хувь хүний эрх учраас тэднийг тоочих боломжгүй гэдгийг хэвлэлийн төлөөлөгч нь хэлж байна лээ. Далай ламыг хүртэл унтууцуулаад байгаа нь Монголын буддизм ингэхэд тэс өөр зүг рүү өөрөөр хэлбэл, улам бүр харанхуй руу яваад байгааг гэрчилж байгаа юм биш үү. Бурхны шавь нар болсон лам нарт хандахад орхимжоо тайлаад хаячих хүн чанар та бүхэнд байна уу гэж хатуухан асуумаар санагдана. Өөрийн биеэ золин байж сүсэгтэн олноо гэгээрэлд хөтлөх учиртай бурхны шавь та бүхэнд ийм зориг зүрх бий гэдэгт найдья.
_
Н.Бадамжав