Манай улсын мал сүүлийн үед эрчимтэй өсөж байгаа. Энэ нь нэг талаараа сайн ч нөгөө талаараа сөрөг нөлөө их. Хамгийн наад зах нь бэлчээрийн даацын тухай ярих хэрэгтэй байна. 50 сая хол давсан малтай орны хувьд энэ нь хамгийн эмзэг асуудал гэхэд болно. Дээр нь малын тоо толгой  өсөхийн хэрээр махны үнэ тэнгэрт хадаж, иргэд махаа худалдан авч чадахгүйд хүрэхэд ойрхон байна.

4

Эндээс эргээд бэлчээрийн тухай ярья. Манайд бэлчээрийн зохист тэнцвэр хэдийн алдагдчихсан. Учир нь одоогийн байдлыг 1940-өөд онтой харьцуулахад бэлчээр 10 сая гаруй га талбайгаар хорогдож 128 сая га талбай болон хумигдаж түүний 78 хувь нь ямар нэгэн хэмжээгээр доройтжээ. Үүнээс гадна 30 орчим хувь нь нөхөн сэргээгдэх боломжгүй болтлоо сүйтгэгдээд байна гэсэн статистик тоо баримт байна. Энэ нь малын хамар хатгах өвс ургах бэлчээргүй болоход ойрхон байна гэдгийг харуулж байгаа юм. Тэгвэл энэ байдлаас  бид хэрхэн гарах вэ. Мал ахуй эрхэлдэг бусад улс орон энэ байдлаас хэрхэн гарч чадсан юм бол гэдгийг судлах л үлдлээ. Өөрөө хийж чадахгүй бол өрөөлөөс сайн хуулбарла гэсэн үг байдаг даа. Ийм үед шинэ гарц хайж байснаас бусад улсын жишгийг дагах нь хамгийн оновчтой шийдэл байх.

5

Бэлчээрийн даацын тухайд хэдэн баримт дуулгая. Бэлчээрийн даац Орхон аймагт 10.7, Дархан уул аймагт 4, Төв аймагт 3, Сэлэнгэ аймагт 3-4, Улаанбаатарт 5.9 дахин хэтэрсэн нь байдал маш эмзэг болсныг харуулж байна. Бэлчээрийн хомсдолд мал аж ахуйгаас гадна уул уурхай газар тариалан ихээхэн нөлөөлж байгаа юм. Учир нь уул уурхайн үйл ажиллагаа явуулахын тулд хэдэн мянган га газрыг нөхөн сэргээгдэхгүй байдлаар ухаж сэндийчдэг. Энэ мэт олон зүйлсээс болж манай улсын ихэнх хүн амын амьжиргааны эх үүсвэр болсон мал ахуйд  хүндрэл үүсч бэлчээрийн хомсдлыг бий болгож байгаа юм. Уг нь бэлчээр хуваарилалт, нөөцлөх, өнжөөж амраана гэсэн ойлголт дээхнэ үед байдаг байсан. Харин сүүлийн жилүүдэд энэ зүйл бараг байхгүйтэй адилхан болжээ гэхэд болохоор байна.

5

Бэлчээрт ургах нийт ургамлын 36.1 хувь нь сүүлийн хорьхон жилийн дотор үгүй болжээ. Ирэх таван жилд энэ хэмжээ 50 хувьд хүрнэ гэсэн эрдэмтдийн тооцоо судалгаа байна. Ялангуяа ноолуурт нь болж их мөнгө олох гэсэн малчдын туйлширлаас болж хэт өсгөсөн ямаан сүрэг бэлчээрийг ихээхэн сүйтгэж буй. Хонин сүрэгт 20 хувиас илүүгүй байхаар тооцож өсгөдөг байсан ямаан сүрэг өнөөдөр 50 хувьд хүрсэн нь бэлчээр талхлагдах шалтгааны нэг болжээ.

5

Бид уламжлалт мал аж ахуйгаас эрчимжсэн мал аж ахуйд шилжих цаг хэдийн болчихоод байна гэдгийг судлаачид хэлж байгаа юм. Бэлчээрээр идээшилдэг малын арьс шир, ноос ноолуурын гарц, ашиг шим харилцан адилгүй байдаг. Элдэв хорхой шавьжинд арьс ширээ гэмтээнэ, өвс тэжээлийн тогтсон идэшгүй болохоор сүүний гарц хэлбэлзэлтэй, бэлчээрийн олон эрсдэлт хүчин зүйлсээс шалтгаалан ноос ноолуурын гарц тогтмол бус гээд эрсдэлээр дүүрэн байдаг байна. Харин фермерийн аж ахуйн мал энэ бүр эрсдэлт зүйлсээс хамгаалагдсан байдаг төдийгүй сүүний, махны, ноос ноолуурын гээд төрөлжсөн үүлдэртэй байдаг учраас ямар түүхий эд, ашиг шимээс нь аж ахуйнхаа гол орлогыг бүрдүүлэхээ эзэн өөрөө сайн мэдэж байх олон жишээг албаны хүмүүс хэлж байгаа юм. Дээр нь бэлчээрийн хомсдлоос ч сэргийлэхэд чухал нөлөө өгдөг байна.

5

Бидэнд малын тоо толгой нь биш ашиг шим нь хэрэгтэй. Өдөртөө 5-6 литр сүү өгдөг  бэлчээрийн монгол үхрээс өдөртөө 20-30 литрээр нь өгдөг сүүний үүлдрийнх нь эдийн засаг талаасаа ч арчилгаа маллагаа талаасаа ч өртөг хямд ашиг шим их  тусна. 200-300 грамм ноолуур өгдөг ямаанаас нэг кг хүртэл ноолуур өгдөг нь дээр. Тугал, бяруу, шүдлэн гээд гурван жил болж байж махны хэрэглээнд тэнцэхүйц болох үхрээс ганцхан жилийн дотор махныхаа гарцаар эн зэрэгцэхүйц фермерийн үхэр хавьгүй ашигтай шүү дээ. Өвөрмонгол яг ийм бодлогыг сүүлийн 20 жилийн дотор хэрэгжүүлсний үр дүнд тэрбум гаруй хүнтэй хятадын махны хэрэгцээг хангана гэж бардам хэлж байна. Эндээс бид яагаад суралцаж болохгүй гэж. Тэгээд ч эргэн тойрны нүүдэлчид бүгд л фермерийн мал аж ахуйн хувилбар луу шилжээд эхэлчихсэн байна. Уламжлалт мал аж ахуйгаа хадгалан хамгаалахын хажуугаар бэлчээр, эдийн засаг гээд чухал болоод байгаа эдгээр зүйлсээ эрсдэлгүйгээр цаашид хөгжүүлэн явах шаардлага бидэнд нэн түрүүн хэрэгтэй. Энэ байдлаараа бэлчээр хөрсөө хамгаалахгүй яваад байвал бэлчээрийн хомсдол өдөр ирэх тусам ихсэнэ. Малын бэлчээр хомсдлоо гэхэд хэн зовох вэ? Малчид л зовно. Төв газраа суурьшсан иргэддээ ажлын байрыг нь чөлөөтэй олгож чадахгүй байгаа манай улсын хувьд бас нэгэн том асуудал гарч ирнэ. Мэргэжилгүй, зарим нь бичиг үсэг ч мэдэгдэхгүй малчидаараа бид юу хийлгэх вэ? Гадаадад гаргаж  хар  ажил хийлгэх үү? Энэ байдал өнөөдөр байж болох мэт байвч ирээдүйд олон сөрөг үр дагавар дагуулна гэдгийг бид эртнээс бодох хэрэгтэй. Ядаж л энд улсын үндэсний аюулгүй байдал гарч ирнэ. Тиймээс энэ тал дээр төр засаг, малчид бүгд нэгэн санаа бодол дор хамтарч ажиллах хэрэгтэй байгааг санах цаг нэгэнт болжээ.

5

Малын бэлчээр нь дан ганц малчдад хамааралтай зүйл биш. Бэлчээр, мал, малчин гурвын хүчинд бид үнэтэй ч гэсэн амт шимтэй мах идэж байна. Тэгэхээр энэ тал дээр төр, малчин хоёрын хамтарсан цогц бодлого хэрэгтэй байгааг дахин хэлье. Малынхаа бэлчээрийг хамгаалж чадаагүйгээс малчид хохирч, цаашлаад ажил орлогын эх үүсвэргүйгээс болж харийн оронд боолчлогдох тийм ирээдүйг бид хүсэхгүй. Уламжлалт мал аж ахуй, фермерийн аж ахуй хоёрыг хоршуулан хөгжүүлэх юмсан.

5

Н.Бадамжав