Монголын заяа их тул цаг, цагт олон эх оронч эрэлхэг хөвгүүд заяасан. Цаг хугацааны тоглоом хатуу. Алд бие амжиргаагаа үл бодон зүгээр л эх орноо, эгэл олноо гэж цохилж явсан тэдний зүрх цагаасаа эрт зогсож, жам бусаар амь тасарч байсан. Ард түмэн гэдэг үл тасрах хэлхээнд тэд мөнхөрсөөр ирсэн. Тэд гавьяа зүтгэлээ их багаар үнэлүүлж эрэмбэ дэсээр ялгагдахыг хэзээ ч тооцож байгаагүй байж таарна. Түүхийг судалж ээдрээ гогцоог тайлж, бүдэг балархай ул мөрийг үнэн замаар нь тодруулж  байх нь голомт сахисан тусгаар улс байгаагийн нэг том ялгарал. Элэг буруу харь нэгэн түүхийг засах гэж сувьдарч болно. Эрэмбэлж болно. Үгүйсгэж ч болно. Гомдох нь утгагүй.  Харийн хүмүүс шүү дээ.

б

Монголын түүхэнд байлдан дагуулагч Чингис нь том байна уу, Богд нь чухал байна уу тэдэнд чухал биш. Ардчилсан хувьсгал нь ардын хувьсгалаа бүдгэрүүлж байна уу, хамаагүй. Бүхэлдээ түүх нь ээдрээ зөрчилтэй түүн дээрээ олон нийт  нь хуваагдмал байвал тэр үндэстэн нэгдмэл биш сул дорой, идэхэд амархан байх болно. Харин дотооддоо түүх хазайх нь мөн л хор хөнөөлтэй гэдэг. Чингис тэргүүн баатар бол Д.Сүхбаатар зүгээр л цэргийн жанжин. Тийм болохоор төв талбайн нэрийг сольсон. Ийм л талцаан босгосон үгүйсгэл ирээдүй үеийнхний илтгэлийн ширээн дээр байж байх юм. Сум сөрж дарь үнэрлэж явах гэдэг бидний мэдэх байлдаантай кино, хүүхдүүдийн тоглох РС доторх алалцаанаас тэс өөр. Тарвага зурам, арай томоос  чоно баавгай намнахаас өөрөөр зэвсэг агсаагүй, өөдөөс нь үхэл ирсэн сум улихыг сонсох байтугай зүүдлэхээс ч айх энэ үеийн төлөөлөгч нар нэг л өдөр тогтоол гаргаж Д.Сүхбаатар бол Чингисийн дэргэд хэн ч биш гэж эрэмбэлээд төв талбайн нэрийг сольчихсон байдаг. Хөшөөг нь ч хялайж хардаг хүмүүс бий.

б

Тэр хувьсгалын оройлогч байгаагүй байж болно. Ерөөсөө хувьсгалч болъё гэж бодоогүй байх. Түүхчид зөрчилддөг. Гэхдээ ямарч цалин пүнлүү албан тушаалын амлалтгүйгээр чин зориг гарган харийн түрэмгийлэгчдийн өөдөөс уухай хадааж байсан. Түүнд эх оронд нь үүрлэсэн харийн хүмүүс цөөвөр чоно шиг харагддаг байсан. Үүнийг ухуулах хуудас намын бодлогоор өөрчлөх нэг хэргийн наана буу агсаж байлдаж хөөхөөр шулуудсан цэргийн жанжин байсан. Тэр хожим сайнаар дурсагдаж хөшөө босгуулах гэж дайнд ороогүй. Жинхэнэ эх орончдод тийм “амбиц” гаргах хүмүүжил байдаггүй. Монгол эр хүний эрэлхэг зориг шийдэмгий чанар, эгэл олноо өмгөөлөх цусны “юм”- тай байсан тул хувьсгалд нэгдсэн гэж би хувьдаа үнэлдэг. Соц киноны кадр шиг Ленин багш түүний бурхан байгаагүй. Богд гэгээн ч найз нь байгаагүй. Хар зоригтой харцын хүү л байсан гэдэг нь үнэнд дөхнө. Эх орон нь харийн хөлд талхлуулж байгааг мэдрэхэд түүнд одоогийнх шиг дээд боловсрол эзэмшиж, эрх мэдэлд хүрэх хэрэг байгаагүй биз.

ы

Д.Сүхбаатар энэ өдөр мэндэлсэн. Цаг өгсөхөд явцуу зорилгоор хийгдэх түүхийн засвар шинэчлэлээр  эрэмбэ доошилсон байдалтай. Төрсөн өдөр нь даруухан өнгөрч байна. Д.Сүхбаатарын төрсөн өдрийг МАН , МАХН хуваан өмчлөх нь бий. Уралдан цэцэг өргөнө. Зарим нам нь ёстой манайд хамаагүй гэх шиг суудаг. Ерөөсөө энэ л дээ.  Эх орончдоо өмчлөгдөх хүртлээ бид улс төрчиж байгаа юм. Ардын нам хувьсгал хийж ард түмнээ аварсан гэх “АХ” намын улс төр хийсний хариу нь одоогийн Чингисийн талбай болчихоод байгаа  талч энд бий.

ы

Д.Сүхбаатар нас барахдаа сангийн гэрт амьдардаг. Төрийн элдэв хэрэг цайллага дайллага зэрэгт заруулсан цалингийн зээл 70 лан мөнгөний өртэй байсан баримт байдаг. Одоогоос нэгэн зууны тэртээ төрж нартад 24 жил амьдрахдаа их бага 200 гаруй тулаанд сэлэм эргүүлж орсон Монголын нэг эх оронч хүүгийн төрсөн өдөр тохиож байна. Тэр ардын намын ч биш, Соц-Интерний ч биш монголын ард түмний  хүү, эх оронч байсан түүх хэвээрээ үлдэг.

 “Миний бие алтан амийг алдавч ариун санаат нөхөд минь залгамжилж, элдэвт хичээн зүтгэж ардын төрийг мандуул!”. Энэ бол түүний хамгийн сүүлчийн захиас үг гэж анд нөхөд нь баталж үлдээсэн байдаг. Цэл залуухан насандаа гэнэт нас барсан нэг эх орончийнхоо амьдралын түүх, алд биенийх нь  гавьяаг бүдгэрүүлж  хонгор мориноос нь буулгаж, сэлмийг нь хураах бидэнд лав тусгүй.

ө

Пүрэвжавын Баярхүү /тоймч/