Америк долларын төгрөгтэй харьцах ханш 1900 гараад явчихлаа. Дурсамж өгүүлэхэд  2013 оны наадмын дараа ноён доллар 1515-1518 төгрөгт хүрэхэд бид их цочиж байлаа. Одоо бол ёстой гөлийнө гэдэг нь болжээ. Төгрөгийн ханш унах хэрээр иргэдийн үндэсний валютад итгэх итгэл суларч хадгаламж, хуримтлалаа зөвхөн ам.доллароор хийх хандлага улам бүр нэмэгдэх нь тодорхой. Өнөөдрийг хүртэл доллар төлбөрийн хэрэгсэл, өртгийг хадгалагч болж ирсэн ба манай эдийн засгийн хувьд маш чухал нөлөөтэй үнийн дохио болсоор байгаа. Одоогийн ам.доллар 1900 гараад байгаа нь төгрөгийн худалдан авах чадвар унаж байгаа бодит дохио ба төгрөг 30 хувиар унасан гэж эдийн засагчид хэлж байна. Ам.доллар ийн гаарч байгаа тухай тайлбарыг бид одоо бараг цээжилсэн. Хөрөнгө оруулалт байхгүй болсон, валютын нөөц хомсдсон л гэдэг. Бас буруутныг ч олоод заагаад эхэлсэн. Тухайлбал, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрөөр бондын мөнгөнөөс асар ихийг төсвөөс гадуур зах зээлд нийлүүлснээс төгрөг цаас болоход нөлөөлсөн гэж Монголбанкийг шүүмжлэгсэд бий. Бүгд л үндэслэлтэй тайлбар шалтгаан мөн байх. Гэхдээ бид язгуур буруугаа олж харах ёстой гэж хэлж байгаа хүмүүсийн үгийг одоо сонсох ёстой байх.

Одоогийн эдийн засгийн хямрал нь улс төрийн хямрал дээрээ суурилж ирсэн харагддаг. Нам дамжсан олигархиуд бий болж эхэлсэн цагаас голомт авч одоо нийгмийн хорт хавдар болоод байгаа авилгын сүүдэр эдийн засагт үсэрхийлсний шинж гэж хэлж болно. Намын институцээр нь дамжуулан төрийн бүх эрхийг нэг хүн гартаа хийсэн тэр үеэс албан тушаал авилгын сүлжээ үүсч төсвийн мөнгийг тендер гэсэн сувгаар завшиж эхэлсэн тэр цагаас эдийн засаг ирээдүйгүй болж эхэлсэн. Эдийн засгийн өсөлт нь 7 хувьд хүрч байлаа ч иргэдийн амьжиргаа өчүүхэн өсч байсан нь үүнийг харуулна. Төрд гарч, гар урттай  болсон бизнесменүүдийн ихэнх нь бүтээгч салбарт бус импортын салбарт ноёрхсон эрхмүүд байлаа. Монголчууд гаднаас юмаа зөөгөөд л байх суурийг тэд сайн тавьж өгсөн. Олигархиуд баялаг бүтээнэ гэж байхгүй. Гадны хямд чанаргүй бараа бүтээгдэхүүнийг төрд шахах ажлыг сайн хийж байсан тул өдгөө манай улс өргөн хэрэглээнийхээ бараа бүтээгдэхүүнийхээ 90 орчим хувийг гаднаас ам.доллароор авдаг агуу импортлогч орон болчихоод байгаа юм. Энэ сөрөг байдал эрт илэрч эдийн засаг халуунтай байгаа нь дохиолж хямрал нүүрлэж эхлэхэд уул уурхай эрдэс баялгаа лицензжүүлэн зарах замаар ам.доллар татаж эхэлсэн байдаг. Лиценз аваад зардаг дамладаг бүхэл бүтэн сүлжээ бий болж хар зах шахуу юм үүсч байсан гэж бодохоор энэ үед юу гээч замбараагүй үйл явдал болж байсны зах зухыг харуулна.

Энэ бол эдийн засаг өнөө хямрахын бас нэг угтал байсан байна. Үүнд голлон тоглож найруулж байсан эзэд нь улс төрийн нөлөөт хүмүүс, тамга атгасан эрх мэдэлтнүүд байсан. Баялгаараа баяжиж, эдийн засгаа эмхлээд авах нэг алтан боломж бидэнд хэсэгхэн зуурт гарсныг ийн авилгын нэг шинэ сүлжээ болгон завхруулахыг улстөрчид тэдний гар хөл болсон нөхдүүд хийсэн. Сайн муу зэрэгцэн явагдсан уул уурхайн эрдэс баялгийн сургийг дагаж гадаадын хөрөнгө оруулагчид орж ирсэн ч манай төр молиго монгол араншин үзүүлж гэнэтийн ашгийн татвар зэргээр дарамт үзүүлж эхэлсэн. Үүгээр хөрөнгө оруулагчдыг гаргах их үргээлэг эхэлсэн. Эцэст нь гадныхан Монголын хууль журам, төр засагтай нь бус цагаан захтнуудтай нь түншлэх ёстойгоо ойлгож авсан байх. Ингээд уул уурхай түүнийг тойрсон хөрөнгө оруулалт хэдхэн хүний гарт төвлөрч эндээс эдийн засаг сэхэх нь гэдэг “дашийн шог” болсон. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар нөхөж байсан эдийн засгийн цоорхойгоо бонд зээлээр нөхөж аргацаан сонгууль дугуйлж явсаар өдгөө үнэнд гүйцэгдээд хямраад сууж байгаад зөвхөн улстөрчид л буруутай. Ардчилал зах зээлээр замнасан 25 жилд 28 Ерөнхий сайдыг үзэхдээ дэргэдээ эрдэмдэн судлаачид, эдийн засагчдийн мэргэжлийн зөвлөх баг ажиллуулж төрийн бодлогыг үндэс суурьтай холч хараатай төлөвлөж хийж байсан засгийн газрыг нэрлэхэд хэцүү байна.

Эцсийн дүндээ улстөрчдийн гараа угааж бэлээ нэмсэн он жилүүд биднийг өнөөгийн хямралд хөтөлж ам.доллар гэдэг даварсан мангастай болгоод байна. Өдгөө нийгэм маань бүхэлдээ авилгал хэмээх хорт хавдарт  гүнзгий идэгдсэнийг эдийн засгийн хямрал гэсэн томьёоллоор хөөсрүүлж гол зүйлээс олны анхаарлыг холдуулж байгаа санагдана. Өрийн таазыг нэмээд зээл авья яахав. Гарц ганц байгаа бол зөвшөөрье. Эхлээд өөртөө юмаа авч байж дараа нь нийгмийн төлөө жоохон юм  хаядаг суурь сүлжээтэй улс төрийн увайгүй наймаа, авилгын тор байхад тэр их зээл мөнгөний хэд нь зорилтоороо гарах бол. Бидний өнөөгийн “асуудал” эдийн засгийн хямралдаа биш, улс төрийн хямрал цаашлаад үндсэн хуулийн дордуулсан долоон заалт дээр суурилсан байгаа юм биш үү. Үгүй гэвэл хямралаар ханшаа чангалаад байгаа ам.доллар л буруутай юм байна.

Пүрэвжавын Баярхүү /тоймч/