Оюутолгой төслийн зогсонги байдал хэзээ, хэрхэн шийдэгдэх вэ, цаашлаад түүний шийдлээс шууд хамаарч хамаг бэрхшээл, ойлгомжгүй байдал арилчих юм шиг ойлголт нийгэмд төрж эхэлсэн нь олон жишээнээс анзаарагдаж байна. Төслийг  монголчуудын хувьд ийм чухал сэдэв болгож орхихыг Оюутолгойн гадаад хөрөнгө оруулагчид хүсч байсан нь илэрхий. Товчхондоо тэд ийм ялалтад чимээгүйхэн зорьж байлаа.

УИХ хуралдаж Төсвийн орлогын 15 хувь буюу 1.1 их наяд төгрөгийг уул уурхайн салбараас олохоор төлөвлөсний 324 тэрбум нь Оюутолгойн ил, далд уурхайд ногдож буй. Тиймээс шинээр томилогдсон Ерөнхий сайдад энэ асуудлыг шийдэх нь тун шахамдуу үүрэг болж оногдож байна.  Дээр нь  Оюутолгой бол Монгол Улсын Засгийн газраас олон улсын түвшинд хэрэгжүүлж буй анхны томоохон төсөл. Энэ утгаараа хөрөнгө оруулагчид бидний алхамыг хамгийн ихээр анхаарч байгаа. 

Монголын улс төр хэсэг бужигнасан өнгөрсөн цөөн хэдэн сарын хугацаанд гадаад түншүүд маань ялалтдаа хэдийн итгэлтэй болсон бололтой. Толгой компани нь эрх бүхий томхон албан тушаалуудад сэлгээ хийлээ. Ингэснээр Оюутолгойн хөрөнгө оруулагч  “Туркойз Хилл Ресурс” компанийн гүйцэтгэх захирлаар Жефф Тигесенийг томилж, ТУЗ-ын даргаар Жилл Гардинерыг сонгожээ. “Рио Тинто” болон зэсийн салбарт насаараа ажилласан энэ хоёр эрхэм өмчөө төлөөлөн зогсоо Монголын талтай хэрхэн тулахаа гэж төлөвлөж суугаа. Учир нь хөрөнгө оруулагч талаас Оюутолгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт эхлэхтэй зэрэгцээд ийнхүү удирдлагын бүтэцдээ шаардлагатай өөрчлөлтүүдийг оруулсан хэмээн хэлж байв. Тэгэхээр хамаг ажил оволзож эхлэхээс өмнө урьд урьдынхаас илүү довтолсон байр сууринд тэд зогсохыг хүсч байна.

Өнгөрсөн 13-14-ний өдрүүдэд “Туркойз Хилл Ресурс”-ын хувьцааны ханшид эерэг өсөлт ажиглагдсан. Энэ бол Монголын Засгийн газрын тэргүүнд нэр дэвшигчид тодорсонтой холбоотой. Улмаар Ерөнхий сайд томилогдож, ажлаа хүлээн авсан учраас төсөлд хөрөнгө оруулагчид улам л чихээ дэлдийлгэнэ. Засгийн газар хэрхэн хөдлөхөөс ч бас энэ хамаарна.

Ерөнхийдөө төслийн үйл  ажиллагаанаас шалтгаалан хөрөнгө оруулалтын урсгал, гадаад худалдааны  алдагдлын үзүүлэлт хэлбэлздэг тул эдийн засгийн өнөөгийн хүнд үед Оюутолгой хаашаа эргэх вэ гэсэн хүлээлт хаа сайгүй үүсчээ. Үүнд хариулт болгож Ерөнхий сайдаар томилогдохоор намынхандаа байцаагдаж суусан Ч.Сайханбилэг, “Оюутолгой, тавантолгойн асуудлыг эерэгээр шийднэ” хэмээн хэллээ. Үүний зэрэгцээ Монгол Улсын 28 дахь Ерөнхий сайдаар томилогдох үедээ УИХ-ын чуулган дээр хэлсэн үгэндээ, “Хямралын гол буруутан нь бид. Оюутолгойн анхны хөрөнгө оруулалт, долларын их урсгал биднийг дандаа ийм байх юм шиг, дангаараа бид хөгжиж чадах юм шиг ойлголтыг төрүүлсэн юм. Сонгуулийн бэлэн мөнгөний том амлалтууд, түүний хэрэгжилт, улс төр тойрсон  популизм, арилжааны зээлийг бүгдэд нь бэлнээр тараадаг шинэ үзэгдэл оноогийн энэ байдлын үндсэн шалтгаан болсон юм.” хэмээв.

Магадгүй гадныхан Монголын төрийн өндөрлөгүүдээс иймэрхүү гундуу үг сонсохыг хүсч суусан байх. Ийм дээр нь ноцож авбал илүү ашигтай үр дүн гарах ч юм билүү. Ямар ч байсан Монголд хөрөнгө оруулсан, магадгүй түүндээ харамсаж яваа, цаашлаад хөрөнгө оруулалт хийх тухай бодлоо бараг орхиж байгаа гадныхан эдгээр өдрүүдэд Монголын улс төрийн үйл явдалд анхаарлаа хандуулсан нь ойлгомжтой. Одоо харин “Рио Тинто” яаж нүүхийг тэд ажиглана. Тэд “Рио Тинто”-гийн ялалтад алга таших нь ойлгомжтой. Болж хэнэггүй монголчууд! гээд л.

“Эрдэнэс-Оюутолгой”-н удирдлагаас өнгөрсөн сарын сүүлээр мэдэгдэхдээ Оюутолгойтой холбоотой 30-аад асуудлаас дөрөв нь үлдчихээд байгааг хэлж байлаа. Өнгөрсөн сард багтаад шийдчих хэд хэдэн зарчмын зүйл байсан ч Монголын Засгийн газрын эсрэг сөрөг хүчний үйл ажиллагаа болон төдийлөн Оюутолгойн асуудалд чармайлт гаргахгүй яваа өмчийн эздийн хандлагаас болов уу яав тэгсхийгээд нам жим болсон. Мөн “Рио Тинто”-гийн гүйцэтгэх захирал Сэм Уолш Улаанбаатарт ирэх тухай сураг сонсогдоод өнгөрсөн юм. Тэд хэсэг хүлээхэд алдах зүйл байхгүй. Тийм ч учраас “Шинэчлэлийн” хэмээх нэртэй Засгийн газартай тэд ширээний ард суухыг хүссэнгүй. 

Гэхдээ одоо байдал өмнөхөөс өөр. Бүр эвгүйтэж болзошгүй. Зөвхөн бид Оюутолгойн гэрээнд өөрчлөлт оруулах гээд байгаа ч юм биш болж таарлаа. Ингэтлээ удаан хугацаанд далд уурхайн бүтээн байгуулалтаа зогсоож, Монголын талаас тавьсан татварын асуудалд эрс гэдийж суусан зэргээс харахад л тэд барьцаа лавшруулж, тодхон балаар чангахан зурж дахин гэрээнд өөрчлөлт оруулах сонирхолтой байна. Ингэсэн тохиолдолд Монголын талын эзэмших хувь хэмжээ буурч, “Рио”-гоос хувиа нэмэгдүүлэх асуудал тавьж магдагүй юм. Учир нь дахин Оюутолгойг гацаах нь монголчуудад өөрсдөд нь ашиггүй гэдгийг Канад хамтрагч нар мэдэхийн дээдээр мэдэж, ойлгуулчихлаа шүү дээ. Ингээд бид л энэ наймаанд одгүй үлдэж мэдэхээр боллоо. Хуучин цагт дунд гарын хоёр малчин уулзаад наймаа хийхээр болсон тухай яриа бий. Аль аль нь биенийхээ хотноос бод нүдлэчихээд байдаг. Сольё гэтэл нэг л наймаа ярьж болдоггүй. Бие биенээсээ дөлөөд байх. Эцэст нь наймаа арай гадарладаг малчин нь нөгөөхөө илүүрхэж бодыг нь аваад, дээр нь гүзээ шар тос авсан гэдэг. 

Ингээд харахад энэ бүхэн бидний зүгээс, “Анхны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэж байгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Оюутолгой ашиггүй” гэхчлэн янз бүрийн ньюансаар гомдоллож, эсэргүүцэж, эрс тэс аашилж , баашилж байсантай олон шалтгаанаар холбогдоно. Аргагүй байх, өнгөрсөн сонгуулиар бүх л нэр дэвшигч, нам эвслүүд Оюутолгойн гэрээг өөрчлөнө гэж ам гарцгаасан. Үүнийг нь хүлээж авахгүй гэдийсээр хамтрагч гуай эцэстээ бидэнтэй чангахан үзэлцэхээр шийдсэн хэрэг л дээ.

Одоо бидэнд ямар боломж байна вэ. Мэдээж төслийг таг гацаах ямар ч сонголтгүй боллоо. Тийм зориг барагтай Ерөнхий сайдаас гарахгүй. Тэр тусмаа ийм эгзэгтэй үед шүү дээ. Шинэ тутам Засгийн газар цаашдын хувь заяагаа бодоод Оюутолгойн асуудалд боломжоороо буулт хийж магадгүй. Ийм байдлаар эцэстээ гэрээний өөрчлөлттэй холбоотой тоглоомд бид бараг ялагдах нь ойлгомжтой болж байна.

Нэгэн цагт Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Оюутолгойн гэрээг үнэлэхгүй байгаагаа хэлэхийн сацуу энэ гэрээтэй зууралдаад байлгүй цааш явах шаардлагатай байгааг хэлсэн. Одоо харахад түүний зөв байж. Даан ч хор шартай гэгч нь тоглоод байсан юм. Хожигдох хүний шинж байв аа гэж. 

Одоо тоглоомоо дуусгах уу даа. Улам улайрах эрх бидэнд бараг үлдээгүй. Хэрэв тийм байдал харуулбал хөрөнгө оруулагчид хэзээ ч Монгол Улсад дахин итгэхгүй. Нөгөө талаас гэрээг сайжруулж, илүү сайн нөхцөлийг бий болгож урт хугацаанд үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх боломж байгаа. Харин одоогийн нөхцөлд цаг алдвал эдийн засгийн хямралын давалгаанд цохигдоно. Тиймээс Засгийн газар богино хугацаанд үр ашигтай гарцыг салбар бүрт сонгож, Оюутолгойн талаар олон талт байр сууриудаа нэгтгэх хэрэгтэй болж байна.

Т.Бэх

Эх сурвалж: Тойм сэтгүүл №-47