Төсөв тун хүндхэн батлагдах нь. Улсын төсвийн орлого 623.8 тэрбум төгрөгөөр дутуу биелж яваагийн дотор татварын орлого 718.1 тэрбумаар тасраад байна. Оны эцэс гэхэд энэ хэмжээ их наяд гараад явчихна. Орлогын эл тасалдалыг зарлага хэмнэх замаар багасгана гэж Сангийн сайд хэлж байсан ч мөнөөх л сандал суудлын маргаанаас болоод шийдэж чадаагүй. Орлого хумигдсан уул уурхайгаас орж ирэх орлого тасалдсан хөрөнгө оруулалттай холбоотой гэх боловч хямралын үед татварын багц хуульдаа реформ хийж чадаагүйгээс голлон нөлөөлсөн гэж судлаачид үзэж байна.

a

Үнэн үг. Татварын орчныг шинэчилж, далд эдийн засгийг ил болгохгүйгээр цаашдаа бид хол явахгүй. Багц хуульд олон цоорхой, уялдаа холбоогүй маш олон зүйл заалт бий. Тэдгээрийг зөв оношилж бүхэлд нь засвар хйихгүй цагийн аясаар ганц нэгхэн зүйл заалт дээр нь өөрчлөлт хийгээд явах юм бол энэ нь реформ болж чадахгүй. Авахаа мэдэхээс биш бүтээгчид, хөрөнгө оруулагч, хувийн хэвшил рүүгээ дайраад байвал яаж эрүүл саруул бизнесийн орчин бүрдэж зах зээл тунгалагших билээ. Сэлэм эргүүлээд ирж яваа нэгнээс гар хоосон хүн нуугдахыг хичээнэ үү гэхээс толгойоо тавиад өгөхгүй биз дээ. Манай улсын хүн ам болон зах зээлийн багтаамж нь гуравхан сая.

a

Ийм жижигхэн зах зээл дээрх бараа эргэлт удаан. Гадаад зах зээл дээр гарч чадахгүй болохоор энэ тойромдоо л хөвж таарна. Борлуулалт удаан байхад мөнгө бөглөрөлтэй арай ядан урсч аж ахуйн нэгжүүд хөл дээрээ босох гэж өнө удаан чардайна. Харин төр тэднийг ойлгохгүй татвараар далайлгана, хууль эрхзүйн орчин, хяналт шалгалтаараа торгоно. Бизнесийн таатай орчин байхгүй улс оронд хөрөнгө оруулалт хийгдэж бизнес хэрхэн цэцэглэх билээ. Халаас хоосон байгаагийн учир энэ. Яавал 3 сая хүн ам бүхий зах зээлээ цоолж гадагш бараа бүтээгдэхүүнээ импортолж баялаг цуглуулах вэ, байгаа хэдийгээ алаг үзэлгүй яаж хөл дээр нь түргэн босгоод татвараа зөв цуглуулж өөрсдийнхөө мөнгөөр хөгжлөө тэтгэх вэ гэдгийг л ярилцаж мэтгэлцэж шийдвэрээ гаргаж суумар байх юм. Гэтэл хаанаас яаж өр тавьж өнөө маргаашаа аргалах вэ гэдэг дээр л толгойгоо гашилгаж суух юм.

a

Татварын дарамтаа бууруулж хувь хэмжээг нь багасгаад ирвэл ил далд хоёр баланстай хорь гаруй жил явсныхаа алдааг засах хэрэгтэй байна шүү дээ. Санхүүгийн өршөөл, ил тод байдлын өршөөлийг үзүүлж гэмээн үр дүнгээ өгнө гэж олон жил ярьлаа. Алийг нь ч төгс хийсэнгүй. Санхүүгийн өршөөл гэдэг уг нь шударга бус зүйл л дээ. Иргэн Дорж 10 жил татвараа төлж байхад иргэн Дулмаа хуулиас нуугдсаар ирсэн хэрнээ өршөөлд хамрагдаад явж байна гэдэг шударга ёсонд нийцэхгүй. Гэхдээ төр алдаагаа ухамсарлаад санхүүгийн ил тод байдалтай болчихвол эдийн засгийн 30 гаруй хувийг эзлээд байгаа далд эдийн засгийг ил болгож, төсөвт орж ирэх орлого тэр хэрээр өснө. Хамгийн сүүлд үзүүлсэн санхүүгийн өршөөлөөр далд эдийн засгийн 10 хүрэхгүй хувь нь ил болсон байдаг. Төрд итгэхгүй байгаагийн л шинж. Өршөөлөө дараа нь нухаад хаячихна гэсэн сэжиг Татварын багц хууль бүхэлдээ шинэчлэгдээгүйтэй холбоотой.

a

Төсвийн орлогыг 300 гаруй томоохон компани, аж ахуйн нэгж бүрдүүлж байна. Төр далайлгаж байгаад татвараа их бага хэмжээгээр авч чадаж байна. Ажлын байрны 90 хувийг ч тэд л бүрдүүлж байгаа. Арга ч үгүй юм эдийн засгийн гол гол судсан дээр эзэн сууж байр сууриа олчихсон, бараа эргэлтийн 80 орчим хувийг хангаж байгаа монополийн хувьд төрийн хараанаас бултахгүй. Гэхдээ мэдэгдсэн мэдэгдээгүй хоёр баланс гаргаад явж байгаа охин компаниуд нь ч олон бий. Гол нь улсын бүртгэлтэй үлдэж байгаа 90.000-3000=89.700 компани төсвийн орлогын 10 хувьд хүрэх татвар төлдөгийг сонирхох учиртай.

a

Сэлэм эргүүлээд айлгах биш учир шалтгааныг нарийн оношилоод санхүүгийн өршөөл үзүүлээд татварын багц хуулиараа дэмжиж тэтгээд эхэлбэл эдийн засгийн гадна үлдээд байгаа 30 хувь улсын эдийн засагт мөн ч том дэмжлэг болно. Төр засаг зах зээлийн хэв ёсны гольдролыг хөнддөггүй, хүндрүүлдэггүй, хүндэлдэг хууль эрхзүйн орчинтой болгочихвол хэн татвар төлөхөөсөө цааргалаад байх билээ дээ. Олсон жаахан орлогыг нь хуу хамчихдаг, элдэв шалгалт хяналтаар далайлгадаггүй, банкууд нь урт хугацааны хүү багатай зээл хэл амгүйхэн шиг өгчихдөг бол бизнес гэдэг өөрөө л цэцэглэчихнэ.

a

Татварын орлого нэмэгдэж байна аа гэдэг иргэдийн цалин тэтгэвэр нэмэгдэж амьжиргаа дээшилж худалдан авалт сайжирна. Аж ахуйн нэгжүүдэд таатай бизнесийн орчин бий болно гэдэг чинь ажилгүйдэл багасч иргэдийн орлого нэмэгдэнэ гэсэн үг. Нэг ёсондоо нэг зоосны хоёр тал шүү дээ. Түүнээс нэг нь айлгаж нөгөө зугтаад нуугдчихдаг юм биш шүү дээ.                                                                                 

a

Н.Бадамжав