Монгол Улс 1992 оноос хойш долоон удаа УИХ-ын сонгууль зохион байгуулжээ.  Найм дахь удаагийн сонгууль болоход дөрвөн сарын хугацаа үлдээд байна.   Тиймээс “Сонгууль-Анализ” булангаар аймаг бүрийн сонгуулийн  өнгө, сонгогдсон түшээдийг он цагийн дарааллаар нь хүргэж байна. Энэ удаа УИХ-ын сонгуулийн хоёрдугаар тойрог болох  Баян-Өлгий аймгийг онцолж байна.

Хүн дүрст араатнуудаас охидоо хаана нуух вэ. Ингэж л халаглаж, хашгирмаар  нийгэмд амьдарч байна. Харамсалтай нь төр, засаг нь ч төрсөн эцэг эх нь ч цэцэг шиг охидоо нууж чадсангүй. Нуух аргаа ч олоогүй явна. Гэтэл хамгийн эмзэглэмээр нь бага насны хүүхдийг хүчирхийлсэн, амийг нь санаатайгаар хөнөөсөн жигшүүрт үйлдлийн эзэд, хэрэг үйлдэгдсэн газар нь төрсөн гэр, хамаатан садан хамгийн ойрын хүрээллийнхэн дунд бий. Ийм харамсалтай боловч ноцтой баримт, үндэслэл шалтгааныг гаргаж ирсэн  судалгааг Монголд анх удаа хийжээ.

Намрын чуулганаа завсарлуулсан гишүүд энэ удаад амрахгүй “завгүй” тойргоо усалж, дараагийн сонгуульдаа горилж яваа нь дамжиггүй. Сонгуулийн жилийн чуулганы завсарлагаар гишүүд эмчилгээ сувилгаа хийлгэж, гадаадад аялж амрах бус  улс төрийн нөхцөл байдлыг нүд салгалгүй тандаж, гэртээ ч тухлах завгүй,  иргэдтэй уулзалт хийж,  журмын нөхөдтэйгээ “нам эвсэж, сэм хуйвалдан”  сонгуулийн тойрог, намын байраар “салхилсаар” явна.

Чин бишрэлт их ламтны тухай номоо дууссаныг дуулахдаа өөрөө биччихсэн юм шиг би ч хөөрцөглөж, шалавхан харайлгаж  хүрэвэй. Римбүчи хүү тосон босож, хацраа үнсүүлээд, “Томъёолшгүй” гэсэн хүний санаа оноонд оромгүй сонин нэртэй номоо гар дээр минь тавилаа.

Өнөөдрийн байдлаар IPO хийх ажил үргэлжилж байгаа бөгөөд гүйцэтгэх банкууд шалгарч бэлтгэл ажилдаа аль хэдийнээ оржээ. Тодруулбал, АНУ-ын  “Mеrrill Lunch”, Швейцарийн “Credit Suisse”,  Японы “Nomura”  гэсэн гурван банк шалгарсан байна. Эдгээр шалгарсан банкууд “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааг Лондон болон Хонгконгийн хөрөнгийн биржээр дамжуулан гаргах юм.   Гэхдээ цаг хугацааны хувьд амжих эсэх нь тодорхой бус боллоо гэдгийг шинжээчид хэлж  байна.

Хамгийн сүүлийн жишээгээр тэр жил  АН сонгуулийн тойрог зурагласан ч МАН үнэмлэхүй олонхиор дөрвөн жил төр барилаа. Тиймээс эрх баригчид нийслэлд намын рейтэнг муу байгаа гээд дөлсхийж, орон нутаг руу мандатын тоог илүүрхэн баталлаа гэхэд орон нутгийнхан хэнд саналаа өгөхийг сонгогчдын бүрэн эрх.

Монголын сонгогчид 2016 оны УИХ-ын сонгуулиар МАН-ыг үнэмлэхүй олноор нь сонгосон. Харамсалтай нь энэ сонголтыхоо шан ч гэх үү, гор ч гэх үү юмыг бараг дөрвөн жилийн турш хангалттай хүртлээ.

Эрх баригч  хүчин МАН-ын бүлэг Н.Номтойбаяр гишүүний бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх асуудалд тодорхой шийдвэрт өнөөг хүртэл хүрээгүй, цаг хожсоор байгаа.  МАН-ын дарга У.Хүрэлсүх Н.Номтойбаяр гишүүнийг “өөрийн хүсэлтээр гишүүнээсээ чөлөөлөгдөөд шалгуул” гэсэн чиглэл өгсөн байна лээ.  МАН-ын даргын шаардлагыг гишүүн хүлээж аваагүйгээс гадна УИХ дахь МАН-ын бүлгийн гишүүдийн байр суурь ч нэгдмэл биш байгаа бололтой.

УИХ-ын “ЖДҮ-чин гишүүд” хэмээгддэг хэдэн гишүүний нэг нь Д.Дамба-Очир юм. Тэрээр  “Сапфир стоун” ХХК-ийн төслийг дэмжүүлж, санхүүжилтэд багтаахаар ХХААХҮ-ийн сайдад ханджээ. Ингэхдээ Д.Дамба-Очир нь зээлийн гэрээ байгуулах үед барьцаа хөрөнгө тавихгүйгээр санхүүжилтийг авах зорилгоор ЖДҮХС-гийн зарим албан тушаалтанд хууль бусаар нөлөөлж байсан тухай бид хэдийнээс мэддэг болсон.

УИХ-ын ээлжит сонгууль болоход таван сарын хугацаа үлдлээ. Эрх баригч нам өөрсдийн тоглоомын дүрэм буюу  сонгуулийн хувилбараа хуульд тусгаад баталчихсан.

Олныг түгшээсэн хэргийн тоо баримт харахаараа гэнэт ухаан орсон мэт цочдог. Хачир дээрээ төрийн байгууллагууд нь дорвитой ажилладаггүй. Хэргийн үнэн мөнийг олох учиртай хууль хяналтынхан нь хөдөлж өгдөггүй. Хувь хүмүүс нь ч сэрэмжилдэгүй ийм л “чихгүй” нийгэм оршиж байна.

Гишүүдийг казино­дуулсан Элчин сайд Б.Чулуунхүү гэж хэн бэ.  2015 онд  З.Энхболдыг УИХ-ын дарга байх үед тус улсад томилогдсон, одоогоор бүрэн эрхийнх нь хугацаа дууссан гэдгийг дахин тодруулъя.  2018 оны  арванхоёрдугаар сард Ерөнхийлөгч Х.Баттулга зарлиг гаргаж, түүнд Онц бөгөөд бүрэн Эрхт элчин цол олгосон байдаг.  

УИХ-ын гишүүн Н.Номтойбаярын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх саналыг Ерөнхий прокурор УИХ-д хүргүүлээд байгаа.  48 цагийн хугацаанд шийдвэрлэх уг асуудалд УИХ хугацаа хожиж байна гэж болно.

Үнэн үгэнд үнэхээр дүлий, худал хуурмагт хачин сурамгай, заль мэхэнд дэндүү гаршсан социалистуудын балгаар бэлэнчлэх дуртай ард түмэн нь улам маанагтаж “МАНАН”-т он жил улирсаар... дэлхий эргэсээр...

Австрали Улсын нийслэл Канберра хотод болж байгаа Ази, Номхон далайн орнуудын парламентын 28 дугаар чуулганд УИХ-ын дарга Г.Занданшатар тэргүүтэй хүмүүс оролцож байгаа юм.

Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг 2020 оны тавдугаар сарын 25-ны өдрийн 12.00 цагаас эхлэн улс орон даяар дагаж мөрдөх юм.  Тиймээс хуулиа дээдэлж,, ирээдүйгээ бага балчраас нь Үндсэн хуулийн  үзэл санаагаар хүмүүжүүлж, салбар бүртээ хуулиа сахиулах нь парламентат засаглалтай Монгол Улсын иргэн бүрийн үүрэг билээ.

УИХ-ын 2016 оны сонгуульд үнэмлэхүй ялж, төр, засгийн эрхийг дангаар барьж ирсэн МАН-д хоёр том асуудал бий. МАН-ын хувьд “шүдний өвчин”, бусдын тухайд муухай “хэрэг” юм.

Хэдэн он дамжин шалгасан дуулиант хэргүүд бэлэн болж баримт нотолгоотойгоо прокурор, шүүхэд очдог. Гэтэл энэ хоёр байгууллагын дунд “төөрөөд” сураг алдарчихдаг нь цөөнгүй байдгийг хуулийнхан ч хэлдэг.

УИХ-ын ээлжит сонгууль болоход таван сарын хугацаа үлдлээ. Эрх баригч нам өөрсдийн тоглоомын дүрэм буюу хүссэн хувилбараа хуульд тусгаад  баталчихсан. Тэд энэ удаа 2008, 2012 оны сонгуулийн хувилбар буюу 26 тойрогтой, томсгосон можаритар тогтолцоог сонгосон билээ. Одоо ирэх хоёрдугаар сарын 1-нээс өмнө аймаг, дүүргүүдэд хэдэн мандаттай байхыг УИХ-аар хэлэлцэн батлах хуулийн заалттай.  Тиймээс МАН дотор нэр дэвшигчдийг дагасан мандат хуваарилалт ид яригдаж байна.

Өнгөрсөн дөрвөн жил эдийн засгийн өсөлт иргэдэд мэдрэгдээгүй. Харин энэ удаад тэтгэврийн зээлийн тэглэлтээр зарим иргэд төртэй гэдгээ мэдрэх бол зарим нь ялгаварлан гадуурхалтыг эсэргүүцэж байна. Учир нь тэд "иргэн бүр тэгш эрхтэй. Тэтгэврийн зээл аваагүй нь хохирол учиргүй" гэсэн бодит шаардлагыг л тавьж байгаа.