Дээд боловсролын салбарын шинэчлэлтийн нөлөөгөөр их дээд сургуульд элсэгчдийн чанар болон чадвар нь муудсаар байна. 2016 онд салбарын яамнаас их, дээд сургуулийн босго оноог 560 байсныг огцом бууруулж 480-400 хооронд болгосон.

Мөн энэ энэ жилээс Их дээд сургуульд элсэн орох ЕБС-ийн сурагчдын босго оноо малын эмч, бага ангийн багш, сувилагч зэрэг эрэлттэй мэргэжлийн босго оноог 480 байсныг 440 болгон бууруулсан байна. Үүний нэгэн хор нөлөө нь хөдөлмөрийн зах зээлд муугаар илэрч эхлэх юм. Тухайлбал мэргэжлийнхээ анхан шатны чадварыг эзэмшээгүй, хувь хүн болж төлөвшөөгүй төгсөгчид ажлын байрандаа гологдох тохиолдол ихэнх салбарт маш ихээр тулгамдаж байна. Ингэснээр төгсөх ангийн сурагчдад дээд боловсрол эзэмших боломжийг олгож буй хэдий ч эргээд харах юм бол сайнаасаа саар нь их болов.  

МУИС-аас 2015-2022 оны элсэлтийн шалгалтын даалгаварт судалгаа хийжээ. Судалгааны дүнд ЭЕШ-д нийт дасгал ажлын ердөө 20 хувийг хийхэд л босго оноо давчихаж байгаа юм. 

Математикийн шалгалтын даалгаврын зөвхөн B хувилбаруудыг дугуйлахад 71 онооноос 13-ийг нь авч, босго оноог хангасан байна. Харин англи хэлний даалгаврын C хариултуудыг бүгдийг нь таамгаар сонгоход 80 онооноос 30-ийг авчээ. 100 онооноос дунджаар 14- 37 хувийг гүйцэтгэхэд л 400 оноо авдаг аж. Ийнхүү шалгалтынхаа талыг ч хийж чадаагүй сулхан хүүхдүүд их, дээд сургуулийн босгоор алхах болсон нь харамсалтай. 

МУБИС-ийн түүхийн тэнхимийн төгсөгч О.Шинэцэцэг хэлэхдээ, “400 оноо гэдэг бол маш бага тоо. Ийм тохиолдолд чанар яриад ч хэрэггүй. Ядаж улсын сургууль нь босго оноогоо өндөрсгөөд, шилдэг хүүхдүүдийг шигшиж авмаар байна. Дээр нь шалгалтын чанарыг сайжруулахгүй бол хэчнээн өндөр оноо авсан ч суурь мэдлэг, чадварын шаардлага хангахгүй хүүхдүүд их, дээд сургуульд элссээр байх болно. Нөгөө талаас, зарим хүүхэд 400 онооны босгыг л давахын тулд бэлдэж байгаа учраас бусдаасаа хоцорч, хохирч байна” гэсэн юм. 

Сүүлийн жилүүдэд ерөнхий боловсролын сургуулийн 10-аас дээш ангийнхан их, дээд сургууль элсэлтийн шалгалтын төлөө л зүтгэдэг болсон гэхэд хилсдэхгүй. Зарим хувийн сургууль хичээлийн хөтөлбөрөө 11 дүгээр ангид хааж, төгсөх ангид нь зөвхөн элсэлтийн шалгалтад бэлтгэх болжээ. Гэхдээ хүүхдүүд өөрийн хүссэн мэргэжлийнхээ дагуу бэлдэнэ хэмээн хэт туйлширч байгаа нь эргээд тэднийг шинжлэх ухааны суурь мэдлэг, чадваргүй болоход нөлөөлж буйг багш, эцэг эхчүүд анзаардаггүй. Эдийн засагч болохыг хүссэн хүүхэд англи хэл, математикийн шалгалтад бэлддэг. Гэтэл цаана нь монгол хэл, түүх, нийгэм зэрэг хичээлүүд хаягдаж буй.

Цаашлаад хүссэн мэргэжлийнхээ ангид орж чадаагүй бол өөр салбарын шалгалт өгөөгүй учраас оюутан болох боломж нь хаагдана гэсэн үг. Шалгалтдаа хангалттай оноо авч, сургуульдаа орлоо гэхэд хоёрхон хичээлээр дагнасан хүүхдүүд их, дээд сургуулийн бусад суурь хичээлдээ тэнцэхгүй байгааг багш нар хэлж байна.

Төрийн их, дээд сургуулиудын төсвийн 95 хувийг оюутны сургалтын төлбөр эзэлдэг. Тиймээс сургуулийн санхүүг бодоод босго оноог намсгасан гэх нь бий. Ийнхүү олон хүүхдэд дээд боловсрол олгоно гэх ойлголт нь өдгөө ийм уршиг тарьчихлаа. “Хоосон” диплом барьсан ажилгүйчүүдийн эгнээг улам өргөжүүлэх нэг шалтгаан нь эрдмийн өргөөнд намдсан босго болоод байна. Босго оноог багасгаснаар хөдөлмөрийн зах зээл дээрх хомсдолыг хангана гэж үзэж байгаа боловч эргээд харвал мэргэжилээ сайн эзэмшиж чадаагүй боловсон хүчинг хөдөлмөрийн зах зээлд бэлдэж гаргаад эцэст нь ажил олгогч дээрээ мэдлэг боловсролоороо гологдох нөхцөл байдлыг үүсгэж болзошгүй байна.