МОНГОЛ УЛСЫН ЕРӨНХИЙЛӨГЧ УХНААГИЙН ХҮРЭЛСҮХ ТАНАА

Таны энэ өдрийн амар амгаланг айлтгаж, эрүүл энх, сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөж мэндчилье. 

Миний бие эмчлүүлээд, гадаадад эмнэлгийн хяналтад байна. Улс эх орныхоо сайн сайхан ирээдүйд итгэдэг, бас хэрэгтэй зүйл бүтээхийг хичээж явдаг Монгол Улсын иргэний хувьд шударга, үнэн ёсыг хүсэмжлэн энэхүү захидлыг бичиж байна.

Хэтийдсэн дарамт

Хэд хоногийн өмнө хууль сахиулах байгууллагын баг надтай хамаарал бүхий компаниудын ажлын байранд гэнэт дайран орж, нэгжлэг хийжээ. Яг ийм ажиллагаа 2019 онд болсон юм. Шалгах үндэслэл, сценари танил байгаа нь эдийн засаг гэхээсээ илүү улс төр, хувийн сэдэлттэй, хоорондоо сүлэлдсэн байна. Энэ нь санхүүгийн тайлан балансаа жил бүр үндэсний татварын болон олон улсын аудитын байгууллагаар шалгуулж, баталгаажуулдаг компани, түүний ажилтнуудад ирж байгаа төрийн байгууллагын хэтийдсэн дарамт гэж үзэж байна.

Хий үзэгдлийн эрэл

Энэ шалгалт мөрдөлтийн зорилго нь Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж “Ачит Ихт” компанид ямар оролцоотойг олох явдал гэж сонслоо. Таван жилийн өмнө шалгаад Элбэгдорж гэдэг хүнтэй ямар ч холбоогүй гэдгийг нь тогтоосонсон. 

Ерөнхий сайд өнгөрсөн баасан гарагт УИХ-ын индэр дээрээс ямар ч үндэслэлгүй, нотолгоогүй, илт худал мэдээлэл цацсанд туйлын их харамсаж байна. Гарт нь гал атгуулсан хүн ажлын хариуцлага алдсан бол нэг хэрэг. Уучилж, залруулж болно, амархан. Харин худал мэдээллийг төр засгийн тэргүүнүүдэд санаатай атгуулсан бол хатуу хариуцлага тооцох шаардлагатай юм. 

Онцолж тэмдэглэхэд, өмнө нь манай компанитай Элбэгдоржийг хамаатуулахын тулд хуурамч нотлох баримт хүртэл бүрдүүлж байсныг нь ҮАБЗ-ийн гишүүдэд тухайн үед мэдэгдэж байсан билээ. Одоо ч давтагдаж байхыг үгүйсгэхгүй. Хуурамч нотлох баримт үйлдэж бусдыг хэлмэгдүүлэх нь онц ноцтой хүнд гэмт хэрэгт тооцогддог.

Товч түүх

Эрдэнэт үйлдвэрийн балансын бус овоолгуудыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хүсэлтэй Английн компанийн хүмүүстэй би 2000-аад оны эхээр ажил төрөлгүй явахдаа танилцсан. Хамтарч ажилласан. Танилцуулсан хүн нь одоо Элчин сайдын алба хашиж байна. Тэр үед хэдэн жилийн дараа хэн, хаана ямар алба хашихыг, бас ирэх жилүүдэд зэсийн үнэ яаж өгсөж уруудахыг бурхан л мэдэж байсан байх аа. Эрдэнэт үйлдвэрийн 2-р отвал ашиглах анхны гэрээ англи, орос хэлээр байгуулагдсан, бас туршилтын үйлдвэр барих  тухай заалт нь тийм учиртай болно. Англичууд 2 дугаар овоолгыг ашигласны дараагийн нөөц дээрээ тохиролцохгүй бол ганц ч фунт хөрөнгө оруулахгүй гээд Монголоос гарч, Казахстанд үйлдвэр байгуулаад өдгөө хувьцаа нь Лондоны хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж байна.

Бид Эрдэнэт үйлдвэрийн овоолгыг хулгайлаагүй, луйвардаагүй, дээрэмдээгүй. БНМАУ, ЗСБНХУ болон Монгол Улс, ОХУ-ын хооронд байгуулсан олон улсын гэрээ, хэлэлцээрийн дагуу бие даасан дүрмээр үйл ажиллагаа явуулж байсан Монгол-Оросын хамтарсан үйлдвэрийн Зөвлөлийн шийдвэрийн дагуу 2 дугаар овоолгыг Ашиглах гэрээ байгуулж, өндөр эрсдэлтэй үүрэг авч, бүрэн биелүүлсэн.

Тухайн үед үйлдвэрийн төсөл амжилттай болно гэдэгт хэн ч итгэхгүй байсан. Хөрөнгө оруулах хүсэлт тавихад Хөгжлийн банк, том бизнесменүүд бүгд нүүр буруулж байсан.

Иймд бид банкнаас арилжааны өндөр хүүтэй зээл, гадаадын олон улсын худалдааны компаниас хатуу  нөхцөлтэй  санхүүжилт авч, 60 сая ам. долларын өртгөөр энэ үйлдвэрийг бүтээн босгож, нэмэлт хөрөнгө оруулж, 300 гаруй хүний ажлын байр шинээр бий болгосон.

Бид орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологийг нутагшуулах гэж олон сорилттой учирч, зүдэрсэн боловч ард нь гарсан. Эхний 4 жил Австрали, АНУ, Хятад, Канадын мэргэжилтнүүд, компанийг урьж ажиллуулж байсан бол өнөөдөр 100 хувь үндэсний инженер, техникийн ажилтнууд энэ үйлдвэрийг ажиллуулж байна. Бүр гадаад, дотоодын өөр төсөлд зөвлөгөө өгөх хэмжээнд өсөж өндийсөнд баярладаг.

Өнгөрсөн хугацаанд бид Эрдэнэт үйлдвэртэй хамгийн сайн түншийн харилцаатай, хамтарч ажиллаж ирсэн. Хөндлөнгийн хүмүүс л биднийг бужигнуулах гээд байдаг. Хувьцааны 34 хувийг эзэмшүүлэх тухайд, саналаа аль 2013 онд, дараа нь үйлдвэр туршилтаар ажиллаж эхэлмэгц 2014 оны 8 дугаар сард Эрдэнэт үйлдвэрт бичгээр хүргүүлж, ТУЗ-д ажиллах хүмүүсээ томилохыг хүссэн. Гэтэл манай саналыг хүлээж аваагүй. Эрдэнэтийн олон хүнтэй судалгааны ажлын хэсэг нь манай үйлдвэрийг үйл ажиллагааны хувьд ч, технологийн тал дээр ч, санхүүгийн талаасаа ч өндөр эрсдэлтэй, “маш муу” төсөл гэж дүгнэснийг нь бид сүүлд мэдсэн. 

Тэр үед Эрдэнэт үйлдвэрийн талаас Гэрээ байгуулах ажлын хэсгийг хамтарсан үйлдвэрийн Нэгдүгээр орлогч В.И. Рой гэдэг орос захирал ахалж байсан. Тухайн үед орос захирал “Та нар яагаад үйлдвэрийнхээ хувьцааны гуравны нэгийг өгөх гээд байгаа юм бэ? Хувьцаа эзэмшинэ гэдэг тэр хэмжээгээрээ танай авсан зээлийн эргэн төлөлтийг хамт хариуцна гэсэн үг биз дээ? Дэлхийн зах зээл дээр зэсийн үнэ унах төлөвтэй байна. Арай 1998 оных шиг унахгүй л байгаасай. Танай гидрометаллургийн үйлдвэрийн технологийг бид мэдэхгүй, тоног төхөөрөмжийг сонгоход оролцоогүй, халуун оронд л их байдаг. Эрдэнэттэй хамтарсан төслүүд үйлдвэрт ашиг биш, алдагдал л авчирдаг. Одоо гэхэд л молебдиний үйлдвэр бас л толгойн өвчин үүсгээд байна. Овоолгуудаас ногоон ус гарч, уусан мал амьтан үхэж байна гэснээс болоод хашиж, хамгаалах гэж нэмэлт зардал гаргаж байна. Одоо та нар 2-р отвалыг хашиж хамгаална. Ер нь үйлдвэр барих, ажиллуулах хоёр их ялгаатай шүү. Танай үйлдвэр тасралтгүй, хэвийн ажиллахыг хүсэн ерөөе.” гэсэн. Эрдэнэт үйлдвэрийнхэн манай үйлдвэрийг хэвийн ажиллана гэдэгт итгэхгүй байгаа юм байна гэж гонсойхоос өөр бид яах билээ. 

Хэлэлцээр хийж, манай компани ашиг, алдагдалтай байгаа эсэхээсээ үл хамаарч гарсан бүтээгдэхүүн бүрийнхээ орлогоос шатлалтайгаар 2 хувийг (улс, орон нутагт төлөх татвар, АМНАТ, төлбөр хураамжаас тусад нь) Эрдэнэт үйлдвэрт төлж байхаар тохирч 2015 онд шинэ гэрээ байгуулсан. Ямар ч хөрөнгө оруулалт, эрсдэл, зардалгүйгээр тусгай төлбөр авах ухаан тэр орос хүнээс л гарсан болов уу? 

Бид 34 хувийн хувьцаагаа эзэмшүүлэхэд бэлэн байгаагаа олон удаа илэрхийлж, уулзалт хийж байсан. Гэвч хуулийн хүрээнд бие даагаад шийдчих боломжтой байхад Үйлдвэрийн захирал нь Төрийн өмчийн хороо, аль эсвэл яамаараа, тэд нь ЗГ-аар, ЗГ нь УИХ-аар  шийдүүлэх гээд, өөрөөр хэлбэл “сүүлд буруутахаас” болгоомжилдог болчихсон нь харагддаг. Тэгж байтал аль нэг байгууллагын удирдлага нь солигдоно. Шинэ хүн нь өмнөхөөсөө тэс ондоо зүйл ярих гэх мэт олон шалтгаанаар өнөөдрийг хүрсэн түүхтэй. Одоо хууль гарсан болохоор хэрэгжинэ гэж найдаж байна. 

Бид өр зээлийн дарамтаас гарсан цагаасаа  хойш нийслэлд мөрөөдлийн Мөсөн өргөө барих, Эрдэнэтийн 5 сургуульд орчин үеийн Химийн иж бүрэн лаборатори байгуулж өгөх, 3 сая мод тарих, Сонгинохайрхан дүүрэгт хичээл сургалтаасаа хоцорсон гэр хорооллын хүүхдүүдэд туслах буяны сан ажиллуулах гээд боловсрол, спорт, байгаль орчин, хүмүүнлэгийн олон төсөл хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлж ирсэн. 

Нэмж хэлэхэд, бид ард түмэнд нээлттэй хувьцаат компани болж хувьцаагаа нийтэд арилжаалах бэлтгэлээ хангаж байгаад 2019 оны шалгалтаас болж, дараа нь 2022 онд хангалттай нөөцгүй гэдэг шалтгаанаас болоод харамсалтай нь хэрэгжүүлж чадаагүй.

Шунал, өс хонзон

Ачит Ихт компанийн талаар, миний талаар ор үндэсгүй гүжир гүтгэлэг тараангаа шударга ёс тогтоох, ядуурлыг бууруулах тухай олон сувгаар их ярьдаг эцэг нэгтэй ах, дүү хоёр бий. Ах нь бол Ерөнхий сайд байсан, одоо УИХ-ын гишүүн. Дүү нь хөдөлмөрийн гэрээгээр манай компанид жил гаруйхан ажиллаад 2012 оны хавар халагдсан. Удалгүй Эрдэнэс Тавантолгой нүүрсний  компанийн дэд захирлаар томилогдож 5 жил ажилласан, автын инженер мэргэжилтэй хүн бий. 

Тэд манайхыг шантаажилж Ачит Ихтийн 10 хувийн хувьцаа, бас 7 тэрбум 800 сая төгрөгийн авлига нэхсэн. Мөнгө аваагүйдээ хорсож, Ерөнхий сайд асны чиглэл, оролцоотойгоор сүнсгүй муухай гүтгэлэг, худал мэдээлэл тарааж, матаас бичиж, сайдын чиг заавраар манай бүх үйл ажиллагааг нэгд нэгэнгүй шалгуулсан. Тэгээд ч санаа амраагүй. Гишүүний суудал, төрийн сэнтий, тэр байтугай яллагдагчийн индрээ ч ашиглаж нэр төрд халдаж, ор үндэсгүй гүтгэлэг хийсэн. Төрд ажилладаг хүмүүсийн толгойг эргүүлж уруу татаж үзсэн. Энэ удаад эрх барьж буй намын нөлөө бүхий хүмүүст шургаж, хүний гараар могой бариулж, чулуу хөөлгөж байна. Зарим хүний зарчмын чухал саналын ард өөрийнх нь амин хувийн өчүүхэн эрх ашиг нуугдаж байдаг гэсэн алдарт үг үнэн ажээ. 

Эрхэм хүндэт Ерөнхийлөгч өө,

Хувь хүмүүсийн явцуу эрх ашиг, улс төр холилдсон энэ зохиомол хэргийг үүрэг даалгавар авсан хүмүүс шударга үнэнээр тогтооно гэхэд эргэлзэж байна. 

Манай компани эрдэс баялгийн ахисан түвшний боловсруулалт хийж, экспортын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, олон улсад танигдсан Лондоны металлын биржийн Монгол дахь цор ганц гишүүн, татвар төлөлт, ажлын байр, нийгмийн хариуцлагаараа Топ-100 аж ахуйн нэгжийн нэг билээ. Учир иймд, Та үндэсний үйлдвэрээ өмгөөлж, худал ташаа мэдээлэлд үндэслэн явуулж буй хууль бус, хүч түрэмгийлсэн энэ ажиллагааг нэн даруй таслан зогсоож, тасралтгүй хэвийн үйл ажиллагаа явуулах нөхцөлийг бүрдүүлж өгнө үү? Улмаар Монголын болон гадаадын нэртэй хуульчид, мэргэжилтнүүдийн бүрэлдэхүүнтэй бие даасан хараат бус ажлын хэсэг байгуулж, хөндлөнгийн дүгнэлт гаргуулж, олон нийтийн өмнө нээлттэй шалгуулж, хэлэлцүүлэн үнэн мөнийг олоход туслахыг Танаас албан ёсоор хүсэж байна.

Би бүх талаар хамтран ажиллахад бэлэн байна.

Сайн төрд хууль засаглаж, бүтээлч хөдөлмөрч хүмүүс л Монгол орныг минь хөгжүүлнэ гэдэгт итгэдэг.  Би улс төр, төрийн албанаас хөндийрч, хувийн хэвшил рүү шилжээд удсан ч  гэлээ судалгааны ажлаа орхиогүй. Сүүлийн хэдэн сар Улаанбаатар хотын утааг бүрмөсөн арилгах судалгааны төсөл дээр ухаан бодлоо чилээж, баг ажиллуулж байна. Улаанбаатарт очоод Танд танилцуулах хүсэлтэй байгаагаа энэ ялдамд дуулгая.

Таныг хүндэтгэсэн,

Пунцагийн Цагаан